گزینش اشعار و متون و توضیحات:

محمدحسین بهرامیان

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی -  واحد استهبان

 

---

---

 

بخش اول : (قالب های سنتی شعر فارسی)

• قصیده

• غزل

• مثنوی

• قطعه

• دوبیتی

• رباعی

• چهار پاره

• تركیب بند

• ترجیع بند

• مسمط

• مستزاد

بخش دوم: (نمونه هایی از شعر معاصر ایران)

• نیمایوشیج

• مهدی اخوان ثالث

• سهراب سپهری

• حمید مصدق

• فریدون مشیری

• فروغ فرخزاد

• سیدعلی صالحی

• احمد شاملو

بخش سوم: (برگزیده نثر كهن فارسی)

• برگزیده گستان سعدی

• برگزیده لطایف و حكایات

بخش چهارم: (پیوست ها)

• چند داستان مینی مال

• بحر طویل

• تصنیف

• ترانه

• نقد و تحلیل یك شعر (ترانه تاریك شاملو)

• منابع و مآخذ

بخش پنجم : (خدمات وبلاگ)

• لغت نامه فارسی

• دریافت فایل

• نمونه سؤالات ترم گذشته

---

---

 

 

(قالب های سنتی شعری فارسی)

 

قصیده (چند نمونه):

قصیده معروف زیر از رودكی، با ابیاتی وصفی در نحوه ساختن شراب(خمریه) آغاز می شود. این خمریه در واقع نسیب(تشبیب یا تغزل) این قصیده به شمار می رود. در ادامه شاعر، خمریه را به بزم ملوكانه نصر بن احمد سامانی ( جلوس 310 – 331 هـ ق) پیوند می دهد، بزمی كه در آن علاوه بر شرب مدام، ذكر خیری از فرماندار سیستان ( ابوجعفر احمد بن محمد - معروف به بابویه امیر صفاری) در میان است. پیكره اصلی قصیده در واقع مدح ابوجعفر است كه گهگاه نصر بن احمد از او به بزرگی یاد كرده است و رودكی كه از دوستی این دو امیر آگاه است جدای از قصایدی كه در مدح ابو نصر سامانی پرداخته است در این قصیده به مدح ابوجعفر می پردازد. شریطه این قصیده به دست و دل بازی و صله بخشی امیر سیستان اختصاص می یابد. رودكی در ابیات شریطه از داد و دهش او سخن می گوید و تلویحاً از وی تقاضای صله می كند. این قصیده و شأن نزول آن به طور مفصل در 93 بیت در تاریخ سیستان آمده است. برای آشنایی بیشتر با قالب قصیده، ابیاتی از آن را تقدیم داشته و به بخش های مختلف آن اشاره می كنیم:

]تغزل [

مـــــــادر مـــــی را بکرد باید قربـــــان      بچـــــه او را گرفت و کـــــرد به زندان

تا نخورد شـــــیر هفت مه به تمــــامی      از ســـــر اردیبهشـــت تا بـن آبـــــــــان

چون بســــــپاری به حبس بچـــه او را      هفت شـــــــــباروز خیره ماند و حیران 

بـاز چـو آید به هـوش و حـــــــال ببیند      جوش برآرد بنـــــــالد از دل ســـــوزان

گــــــــاه زبَر زیر گردد از غم و گه باز      زیر و زبر همچنــــان ز اندُه جوشــــان

چون بنشــــیند تمـــام و صــــافی گردد      گونه یاقوت ســــــــرخ گیرد و مرجـان

وَرْش ببویی گمــــان بری که گل سرخ      بوی بدو داد و مشــــــک عنبـر با بـان

هم به خُـــــــــم اندر همی گذارد چونین      تا بگه نـوبهـــــــــار و نیمه نیســـــــان

آنگه اگر نیم شـــــب درش بگشـــــایی      چشـــــــــمه خورشـــــید را ببینی تابان

مجلــــس باید بســــاختن ملکـــــــــــانه      از گل و از یاســـــمین و خیــری الوان

جــــــامه زرّین و فرش هـــــای نوآیین      شهـــــــره ریاحین و تخت های فراوان

 

]گریز[

چونْش بگـــــــردد نبیذ چند به شــــادی      شــــاه جهــان شادمان و خرم و خندان

از کف ترکـی ســــــیاه چشــــم پریروی      یاد کند روی شــــهریار سـجســـــــــتان

خود بخورد نوش و اولیــــاش همیدون      گوید هر یک چو می بگـــــــیرد شـادان

شـادی بوجعفـــــــــراحمـــد بن محـمـــد      آن مه آزادگـــــــــان و مفـخــــــر ایـران

 

]پیكره اصلی قصیده: مدح امیر سیستان[

آن ملک عــدل و آفتــــــاب زمـــــــــانه      زنده بدو داد و روشـــــــنایی گیهــــــان

آنک  نبود  از  نژاد  آدم  چــــــون  او      نیز نبــــــاشد اگر نگویــــــی بهتـــــــان

خلق همَه از خاک و آب و آتش و بادند      وین ملک از آفتـــاب ِ گوهر ســـاســان

ور تو حکیمـــــی و راه حکمـت جـویی      ســــیرت او گیـر و خوب مذهب او دان

آنک بدو بنگــــــــری به حکـمت گویی      اینک ســـــقراط و هم فلاطـن یونــــــان

گر بگشــــاید زفان به علم و به حکمت      گوش کن اینک به علم و حکمت لقمان

مرد ادب را خــــرد فـــــــزاید و حکمت      مرد خــــــرد را ادب فـــــــزاید و ایمـان

ور سخن او رسـد بگـــوش تو یک راه      ســــعد شود مر تو را نحوســـت کیوان

وَرْش به صـــدر اندرون نشـسته ببینی      جزم بگویـــــــی که زنده گشت سـلیمان

ســــــام ســــواری که تا ســــتاره بتابد      اسـب نبیند چنو ســــوار و نه میـــــدان

دشـــمن اَر اژدهاســــت پیش ســـنانش      گردد چـــون موم پیـش آتش ســـــوزان

 

]شریطه[

ابر بهـــــاری جز آب تیـــــــره نبــــارد      او همه دیبـــــــا به تخت و زرّ به انبان

با دو کف او ز بس عطـــــــا که ببخشد      خوار نماید حدیث و قصـــــــه توفــــان

شـــــاعر زی او رود فقیر و تهی دست      با زر بســـــــــــــیار بازگردد و حُمـلان

نعمت او گســـــــــــتریده بر همـه گیتی      آنچه کس ازنعمـتش نبینـــی عریــــــان

قانوناً با چند بیت بالا كه در واقع شریطه قصیده است باید شعر خاتمه یابد؛ اما از آنجا كه قصیده درباره ابوجعفر است و این مدیحه در برابر نصر بن احمد سامانی و در بزم او خوانده می شود، رودكی ابیاتی دیگری به آن می افزاید و در این ابیات نصر بن احمد سامانی را نیز مورد مدح قرار داده و در مفاخره ای كه در همین بین اتفاق می افتد از قدرت شاعری و مدیحه پردازی خود می گوید. این قصیده در نهایت با چند بیت دعایی خاتمه می یابد. این قصیده جزء معدود قصایدی است كه دو مدیحه و دو شریطه دارد.

]مدیحه دوم[

رودکیـــــــــــا! برنورد مدح همه خــلق      مدحت او گوی و مُهــــــر دولت بستان

اینک مدحی چنـــــــانکه طاقت من بود      لفظ همه خوب و هم به معنی آســــــان

جز بســــــــزاوار میـــــــــــر گفت ندانم      ورچه جریرم به شعر و طائی و حسّان

مدح امیـری که مدح زوســت جهـان را      زینت هم زوی و فرّ و نزهت و سـامان

ســــخت شــــکوهم که عجز من بنمـاید      ورچه صـــــریعم ابا فصــــاحت سحبان

مدح همــــــه خلق را کرانه پدید اســـت     مدحـت او را کــــــــرانه نی ّ و نه پایان

نیست شگفتی که رودکی به چنین جای     خیره شـــــــود بی روان و ماند حیـران

زهـــــره کجـــــــا بودمی به مدح امیری     کـــــز پـــــــی او آفرید گیتـــــــی یزدان

   ]شریطه دوم[

دولت میرم همیشــــــــــــه باد برافزون      دولت اعداء او همیشــــــه بنقصــــــان

طلعت تابنـــــــــده تر ز طلعت خورشـید      نعمت پاینـــــــــده تر ز جودی و ثهلان

یك بهاریه: قصیده  زیر از فرخی سیستانی شامل صد و بیست و پنج بیت و در مدح سلطان محمود غزنوی است که برای نمونه ابیاتی این قصیده را تقدیم می داریم:

 

بهـــــار تازه دمید، ای به روی رشــــک بهــــار       بیــــــا و روز مــــرا خـــوش کــن و نبید بیـــار

همــــی به روی تو مــــــاند بهـــــار دیبـــا روی       همـــی ســـلامت روی تـــو و بقــــای بهــــــــار

رخ تو بــــاغ مـــن اســـت و تو باغـــبان منـــی       مده به هیچ کس از باغ مـــن، گلـــــی، ز نهار!

به روز معــــرکه، بســـیار دیده پشـــــــت ملوک       به وقت حمــله، فـــراوان دریده صــــف ســوار

همیشـــــه عـادت او بــر کشــــیدن اســـــــــــلام       همیشـــه هـمـــت او نیســـت کــــــردن کفـــــــار

عطــــــای تو به هـمــــه جـــــایگه رسید  و رسد       بلنــد همـــت تــو بــر ســـــــــــپهر دایــــره وار

کجــــا تـواند گفـتن کــــــــــس آنچه تو کـــــردی       کجـــــا رســــد بر کــــــردارهــــای تو گفتــــار؟

تو آن شهی که تو را هر کجا شوی، شب و روز       همـــــی رود ظفــــر و فتح، بر یمین و یســـــار

خدایگان جهــــــان باش، وز جهـــــان برخــــور       به کــــام زی و جهـــــان را به کام خویش گذار

 

آنچه در باب بخش های مختلف قصیده گفته شد غالباً درباره بسیاری از قصاید دوره خراسانی صدق می كند. در قصاید دوره عراقی و دوره های بعد كمتر شاهد این بخش بندی خاص هستیم. به عنوان مثال بخش هایی از قصیده دماوند استاد ملك الشعرای بهار تقدیم می گردد. جدای از تعدد ابیات، زبان فخیم و پر طنطنه ای كه شاعر برگزیده است برای ارائه یك موضوع میهنی بسیار مناسب است. تفاوت دو عامل موضوع و زبان، قصاید معدود دوران اخیر را  از غزلیات امروز مجزا می كند. هر چند گاهی در غزل های اجتماعی این مرز بسیار نزدیك و شكننده می شود. اگرچه قالب غزل همچنان طرفداران بسیاری در میان شاعران معاصر دارد اما بسیاری از قالب های شعر از جمله قصیده، از رواج بسیاری برخوردار نیست. اگر بسیاری از منتقدین ادبی، ملك الشعرای بهار را آخرین باز مانده قصیده پردازان می دانند خالی از دلیل نیست چرا كه در چند دهه اخیر یعنی در واقع بعد از دوره شعر مشروطه كمتر شاهد بروز اشعاری در قالب قصیده بوده ایم. گویی غزل امروز با وجود همه مخالفت ها دارد یك تنه بار قالب های دیگر را هم بر دوش می كشد. تا آنجا كه در نظرگاه مخالفان ادبیات سنتی، غزل نماینده تمام عیار ادبیات سنتی است. بوجود آمدن غزل هایی با حال و  هوای سیاسی و اجتماعی و بعضا انتقادی، جای خالی قالب جسور و مقاومی چون قصیده را پر می كند. نمونه ای از قصاید استاد بهار را در این مجال مرور می كنیم:

 

دماوند / ملك الشعرای بهار

(قالب شعر: قصیده)

ای دیو ســــــپید پـــــای دربنــد!        ای گنبــــــــــد گیتی! ای دماوند!

از ســـــــــیم به سر یكی كله‌خود        ز آهن به میـــــــــان یكی كمربند

تا چشــــم بشـــــــر نبیندت روی        بنهفـته به ابـــــر چهــــــــر دلبند

تا وارهـــــی از دم ســــــــتوران        وین مـردم نحــــس دیومـــــــانند

با شیر ســـــــــــپهر بسته پیمان        با اختـر سعــــــــــــــد كرده پیوند

چون گشت زمین ز جور گـردون        سرد و ســــیه و خمـوش و آوند

بنواخت ز خشـــــم بر فلك مشـت        آن مشـــت تویی تو، ای دماوند!

تو مشــــت درشــــت روزگــاری        از گردش قرن هـا پس‌افكــــــــند

نی‌نی تو نه مشـــــــت روزگـاری        ای كوه! نی ام ز گفته خرســــند

تــــو قلب فســـــــــرده زمینـــــی        از  درد  ورم  نمــــوده  یك  چند

تا درد و ورم فـــــــرو نشــــــیند        كافور بـر آن ضـــــــــــماد كردند

شو منفجــــــــر ای دل زمـــــانه!        وان آتش خود نهفـته مپســــــند

خامش منشین ســخن همی گـوی        افسرده مبــاش خوش همی خند

پنهـــــان مكـــــــن آتش درون را        زین ســــوخته‌جان شنو یكی پند

گــــــــــــــر آتش دل نهـفـته داری        ســــوزد جانت به جانت سوگند

بر ژرف دهــانت ســـــــخت بندی        بربسته ســــــــــــپهر زال پرفند

من بنــــد دهـــانت برگشــــــــــایم        ور بگشــــــــایند بنــدم از بنـــد

ا‌ز آتش دل بـرون فرســـــــــــــتم        برقی كه بســـــــوزد آن دهان‌بند

من ایـن كنــــــــــــم و بـود كه آید        نزدیك تو این عمل خوشــــــایند

آزاد شـــــــــــــوی و بـرخـروشی        ماننده دیو جســـــــــــــته از بند

هـــــرای  تـو  افـكـــــــــند  زلازل        از نیشـــــــــــــــــابور تا نهاوند

وز بـرق تنــوره‌ات بتــــــــــــــــابد         ز البــــرز اشـــــعه تا به الوند

قصیده منشاء غزل: به عقیده بسیاری، غزل از بطن قالب قصیده زاده شده است. تغزلات یا تشبیب های ابتدای قصاید خراسانی در دوره عراقی جای خود را به شكلی از شعر غنایی كه غزل نامیده می شود می دهد. اگر چه شاعرانی چون رودكی، فرخی و برخی دیگر از شاعران دوره خراسانی به سرودن اشعاری غزل مانند معروف هستند اما باید یاد آور شویم كه غزلیات این شاعران در واقع نمونه های ابتدایی غزل به شمار می رود و در دوره خراسانی هنوز به شكل یك قالب خاص با ویژگی هایی كه از آن می شناسیم مبدل نشده است.  شعر دوره خراسانی شعری درباری است و  امروزه مطالعه چنین اشعاری به دلیل اختصاص به دروغ ها و چاپلوسی هایی كه ضمیمه مدایح است چندان خواندنی به نظر نمی رسد. در دوره عراقی شعر از درباره ها به خانقاه ها و مدارس رسوخ یافته است و بسیار طبیعی است كه قصاید از متعلقات زائد خود خالی شده و در شكل قالبی آرمانی چون غزل نمود پیدا كند. در صفحات بعد، نمونه ای از زیباترین غزلیات شاعران دوره های مختلف را با هم مرور می كنیم:

 

 

(قالب غزل) برگزیده چند غزل زیبا از معروف ترین غزل سرایان فارسی

 

غزل -  رودكی سمرقندی(سبك خراسانی)

به حق نالم ز هجــــــــر دوست زارا       ســــــحرگاهان چــو بــر گلبن هزارا

قضــــــا گر داد من نســــــتاند از تو       ز ســــــوز دل بســـــوزانم قضــا را

چو عارض بر فروزی می بســـوزد       چــو من پروانه بــر گـردت هــــزارا

نگنجـــــــم در لحـد گــر زانكه لختی       نشــــــینی بـــــــر مزارم ســـوگـوارا

جهان این است و چونین بود تـا بود       و همچـــونیـن بــــود ایننـد یـــــــارا

به یك گردش به شــــاهنشـــاهی آرد       دهد دیهیم و تــــــاج و گوشــــــوارا

تو شـــــان زیر زمین فرسوده كردی       زمین داده مر ایشـــــان را زغــــارا

از آن جـــــان توز لختی خون رز ده

ســــــپرده زیر پـــای اندر ســـــپارا

معنی برخی از كلمات: حرف الف كه در آخر بسیاری از قوافی غزل فوق مورد استفاده قرار گرفته است الف اطلاق نام دارد كه برای پر كردن وزن شعر آمده است./  هَزار: عندلیب، بلبل و عدد هزار / عارض : چهره، صورت -  عارض بر فروزی: چهره گلگون كنی / لحد: گور، قبر / لختی : پاره ای، اندكی / دیهیم: نواری كه گرد تاج پادشاهان ایران دوخته می شد. مجازاً تاج شاهی / تو شان: تو آنها را / مر : یكی از دو نشانه مفعول كه در گذشته در سیاق عبارات مورد استفاده قرار می گرفته و امروزه كاربردی ندارد. / زغارا : سختی و محنت / جان توز : جان خواه – توختن : خواستن / رز : درخت انگور – خون رز : می، شراب / سپردن: لگد مال كردن

غزل -  سعدی ( دوره سبك عراقی)

بگـــذار تــــــــا مقــــابل روی تــــو بگــذریم       دزدیــده در شمــــایل خـوب تـــــو بنـــگــریم

شوق است در جدایی و جـــور است در نظـر       هـــم شـــوق بـه کـه طـاقت شــوقت نیـاوریم

ما را سری است با تو کـه گــر خلق روزگار       دشـمن شـوند و سـر بــرود هـم بر آن سـریم

گفتــــی ز خـاک بیشــترنـد اهـــل عشـق مــن       از خــاک بیشــتر نـه کــه از خـاک کمـــتریم

مـا بــا تـوایـم و  بـا تــو نه ایـم اینت بلـعجب       در حلقه ایـــم با تـو و چــــون حلقه بر دریم

از دشمـــنان بــرنـد شـــکایت بـه دوســـــتان       چـون دوست دشمن است شـکایت کـجا بریم

مــا خـــود نمــــی رویــم دوان از قفـای کس       آن می برد کــــه مــا بـه کمــــند وی انـدریـم

سعــــــدی تـو کیستی که در این حلـقه کمـند

چنـدان فتــــاده اند کــه مــا صــــید لاغــریم

 

غزل -  حافظ ( دوره سبك عراقی)

حـاصــل کــــارگـه کــون و مکان ایـنهمه نیست      بــاده پیـش آر کــه اســباب جهـــان اینهمه نیست

پنـج روزی کـــه در ایـن مــرحـــله مهلت داری      خوش بیــاسای زمـانی که زمـــــان اینهمه نیست

از دل و جــان شـــرف صحبت جانان غرض است      غـرض این اسـت وگرنه دل و جان اینهمه نیست

منت ســــدره و طــــوبـی ز پــی ســایه مکـــش      که چو خوش بنگری ای سرو روان اینهمه نیست

دولت آن اســت که بی خـــون دل آیــد بـــه کنــار      ورنــه با ســعی و عمـل باغ جنـان اینهمه نیست

بــــر لـب بـحــر فنـــا منتـــظـریـم ای ســــــاقــی      فرصـتی دان که ز لب تا بـه دهــان اینهمه نیست

نـــام حـــافـظ  رقـــم  نیــــک  پـذیـرفت  ولـــــی

پیــــش رنـدان رقـــم سود و زیان اینهمه نیست

 

 

غزل -  بیدل دهلوی( دوره سبك هندی)

چنین كشــــــته حســـرتِ كیســـتم من؟       كه چـون آتش از ســوختن زیســتم من

نه شادم نه محزون نه خاكم نه گردون       نه لفظم نه مضمون چه معنیســتم من؟

نه خاك آســـــتانم نه چرخ آشـــــــیانم        پَری می فشــــــانم كجا ییســـــتم من ؟

اگر فـــانی ام چیست این شـور هستی؟       و گر باقــــی ام از چه فانیســـــتم من؟

بنـــــــاز ای تخیل! ببــــــــال ای توهّم!       كه هســــــــتی گمـان دارم و نیستم من

هوایـی در آتش فگنـده اســت نعـــــــلم       اگر خــــاك گــــــردم نمی ایســـــتم من

نوایــــــــی ندارم نفس مــــی شــــمارم       اگر ســــــاز عبرت نی ام، چیستم من؟

بخنــــــــدید ای قـدر دانـــــــان فرصت!       كه یك خنــــده بر خویش نَگریستم من

درین غمكـده كس مَمــــــــــیراد یا رب!       به مرگی كه بی دوســـــتان زیستم من

جهان كو به ســــــامانِ هســــتی بنازد       كمـالم همین بس كه من نیســــــــتم من

به این یك نفس عمــــــــرِ موهـوم بیدل

فنــــــا تهمت شـــــــــخصِ باقیسـتم من

 

 

غزل -  فروغی بسطامی( دوره بازگشت ادبی)

كی رفته ای ز دل كه تمنــــــا كنم تو را؟       كـــــی بوده ای نهفته كه پیدا كنم تو را؟

غیبت نكـرده ای كه شـــوَم طالب حضور       پنهـان نگشـــــته ای كه هویدا كنم تو را

با صد هـــــزار جلوه برون آمدی كه من       با صد هـــــزار دیده تمــــــاشا كنم تو را

چشــمــم به صـد مجـــاهده آیینه ساز شد       تا من به یك مشــــــاهده شـیدا كنم تو را

بالای خــود در آینـه چشــــــــم مــن ببین       تا با خبــــــر ز عـــــــــالم بالا كنم تو را

مســــتانه كـاش در حــــرم و دیر بگذری       تا قبله گـــــــاه مؤمن و ترسـا كنم تو را

خواهم شـــــــــبی نقاب ز رویت برافكـنم       خورشــــــــید كعبه، ماه كلیسا كنم تو را

طوبی و سـدره گر به قیامت به من دهند       یكجــــا فـــــدای قامت رعنـــــا كنم تو را

زیبا شــــود به كـــــــارگِه عشـق كار من       هر گه نظـــــر به صورت زیبـا كنم تو را

رســـــوای عالمی شـــدم از شور عاشقی

ترسم خدا نخواســـــــته رسوا كنم تو را

 

غزل -   فرخی یزدی( دوره مشروطه)

شب چو در بستم و مست از می نابش كردم      مـــاه اگــر حلقه به در كوفـت جوابش كردم

دیدی آن ترك ختـــــــا دشمن جان بود مرا ؟      گر چه عمری به خطا دوست خطابش كردم

منزل مـردم بیگــــــــانه چو شد خانه چشــم      آنقــــدر گریه نمـــــــــودم كه خرابش كـردم

شــــرح داغ دل پروانه چــو گفـتم بـا شمـــع      آتشـــی در دلـش افكنــــــــــدم و آبش كردم

غرق خون بود و نمی مرد ز حســرت فرهـاد      خواندم افسانه شـــیرین و به خوابش كردم

دل كه خونـــــابه غم بود و جگر گـوشه درد      بر ســــر آتش جـــور تو كبـــــــــابش كردم

زندگی كردن من مـــردن تدریجـــــــــــی بود

آنچه جــــان كند تنم عمر حســـــــابش كردم

 

غزل -  رهی معیری

 ( دوره معاصر)

 

اشــــکم ولی به پای عــزیزان چکیده ام      خــــارم ولــــی به ســــــایه گل آرمیده ام

با یاد رنگ و بوی تو، ای نوبهار عشق      همچـون بنفشــه سر به گریبان کشیده ام

من جلوه شــــــباب ندیدم به عمر خویش      از دیگــــران حدیث جـــــوانی شـــنیده ام

از جــــام عافیت مــــــی نابی نخورده ام      وز شـــــاخ آرزو گــل عیشـــــی نچیده ام

موی ســــــپید را فلکم رایگــــــــان نداد      این رشــــــته را به نقــد جوانی خریده ام

ای سرو پای بســـــــته! به آزادگی مناز      آزاده مــن که از همه عـــــــــالم بریده ام

گـــــر می گـریزم از نظر مردمان"رهی"

عیبـــم نکن که آهــــــــوی مردم ندیده ام

 

غزل -  غلامرضا طریقی

(دوره معاصر - غزل پس از انقلاب)

همیشه برده خواه تو، همیشه مات خواه من      بچین، دوباره می زنیم: ســفید تو، سیاه من

ســـتاره های مهره و مربعات روز و شـــب      نشـسته ام دوباره رو به روی قرص ماه من

پیــاده را دو خانه تو، و من یكی نه بیشـــتر      همیشــــه كل راه تو، همیشــه نصف راه من

تمســــــخر و تكان اسب و اندكی درنگ، تو      نگــــاه و دست بر پیاده ...  باز هم نگاه من

یكی تو و یكی من و یكی تو و یكــــی نه من      دوباره رو ســـــفید تو، دوباره رو سـیاه من

دوباره شــــاد لذت نبــــــــرد تن به تن تـو و      دوبــــاره شـرمســــار ارتكاب این گنــــاه من

تو برده ای و من خوشـم كه در نبرد زندگـی

تو هســـتی و نمانده ام دمی بدون شـــاه من

در دوران پس از انقلاب، گرایشی مجددی به سمت و سوی قالب های سنتی خصوصاً چهار قالب غزل، مثنوی، دوبیتی و رباعی بوجود آمد. این در حالی بود كه بسیاری از شاعران نوپرداز ، نحله های مختلف شعر نیمایی و سپید را تجربه می كردند. قالب غزل از رایج ترین قالب های كلاسیك، در ادبیات پس از انقلاب حیات دوباره یافت. حال و هوای تغزلی از گونه ی شعر شاعرانی چون ؛ شهریار، هوشنگ ابتهاج، رهی معیری و دیگر شاعران پیش از انقلاب، در شعر پس از انقلاب دگرگونی نسبی یافت و  با اندیشه های اجتماعی و سیاسی در آمیخت. در ادامه، شعر دهه هفتاد خود را از شعار گونگی شعر دهه شصت نجات داد و كسانی چون قیصر امین پور، حسن حسینی، علیرضا قزوه و دیگران، اشعار بسیاری در حال و هوای انقلاب و هشت سال دفاع مقدس سرودند. طیف دیگری از شاعران از جمله سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمد علی بهمنی در فضایی متفاوت تر به خلق غزلیاتی زیبا پرداختند كه خود مورد استقبال بسیاری از شاعران جوان قرار گرفت. در دهه هشتاد جوانانی با عناوین غزل فرم، غزل فرا نو ، غزل پست مدرن و ... به خلق آثاری پرداختند كه اگر چه چنین اشعاری از استقبال عام بی بهره است اما بی شك كشف عرصه هایی تازه در غزل امروز تواند بود.

 

 

(قالب مثنوی)

 برگزیده چند مثنوی زیبا از معروف ترین شاعران

 

خسرو و شیرین نظامی گنجوی

مناظره فرهاد و خسرو که هر دو از دلباختگان شیرین ارمنی بودند از زیباترین قسمت های داستان خسرو و شیرین است چرا که دو رقیب را که عشق مشترکی دارند به گفت و گو کشانده است. ابیاتی از این مناظره را با هم می خوانیم:

ملک  فـــرمـود  تــــــا  بنـــــــــواخـتندش       به هـــــر گـــــــامی  نثــــاری ساخـتندش

به هر نکته که خســـرو ســــاز مـی کرد       جــوابــــی هـــــم به نکـته بـاز مــــی کرد

نخســـتین بـــار گـفـتـش : از کجـــــــایی       بگفـت :  از  دار  مـلـک  آشــنـــــایــــــی

بگفت : آنجــــا به صنعت در چه کوشــند       بگفت: انـده خــــرند و جـــــان فـروشــند

بگفـتا : جــان فـروشـــی در ادب نیسـت       بگفت: از عـشـقـــبـازان این عجب نیسـت

بگفت : از دل شـــدی عاشــق بدین سان       بگفت: از دل تو مـی گــــویی من از جان

بگفتا :عشــق شــیرین بر تو چـون است       بگفت: از جــــان شـــــیرینم فــزون است

بگفتـــا: دل زمهـــرش کــــی کنــــی پاک       بگفت : آنگه کـه باشــــــم خفته در خاک

بگفتا: گــــر خـــــرامـــی در ســــــرایـش       بگفت : انـدازم ایـن ســـــــــر زیـر پایـش

بگفـتا : گــــــر نیــــــابی ســـــوی او راه       بگفت : از دور شــــــــاید دیـد در مــــــاه

بگفتــــا: دوســتیش از طبــــــــع بگـــذار       بگفت: از دوســـتان نـــایـد چنین کــــــار

بگفتا: رو صــــبوری کـــــن در ایـن درد       بگفت از جان صـــــبوری چون توان کرد

بگفت: از صــــبر کردن کس خجل نیست       بگفت : ار دل تـوانـد کـــــــــرد دل نیست

بگفت: از دل جـــــدا کن عشــق شـــیرین       بگفتا: چون زیم بــــی جــــــان شــــیرین

بگفت: او آن من شــــــد زو مکــن یـــاد       بگفت : این کـــی کند بیچـــــاره فرهــــاد

چو عاجـــز گشـت خســـــــرو از جوابش       نیــــامد  بیــش  پرســــــیدن  صــــوابش

گشــــــاد آنگه زبـــان چـون تیـــــغ پولاد       نهــــاد المــــــاس را بـر ســـــنگ بـنـیـاد

که مـــا را هســـت کــــوهـی بر گــذرگـاه       کـه مشـــکل مـی تـوان کـــردن بـدان راه

میان کــــوه، راهـــــــی کـنــــد بـــــــــاید       چنــان آمـد شــــدن مــــــــــا را بشــــــاید

جـوابــش داد مــــــــــــرد آهـنـیـن چـنگ       کـه بـردارم ز راه خســـــــرو این ســـنگ

گــر ایـن کـــــردم رضــــایم شــــه بجوید       به  تـرک  شــــــــکر  شـــــیرین  بگــوید

چنان در خشـــم شــــد خســـرو ز فرهاد       که حلقــش خواســـــت آزردن ز فـــــولاد

به تنـدی گـفت: آری شــــــــــرط کــــردم       اگـر زین شــــرط بـر گــــــــردم نه مـردم

به کـــوهـــــی کـرد خســـــرو رهنـمونش       که هــــــر کس خـواند اکـنون بیسـتونش

 

بوستان سعدی

( بخش کوتاهی از باب سوم )

خوشــــا وقـت شــــوریدگـان غمـش       اگــر زخـــم بینند و گــــر مرهمــش

گـــــــدایـانی از پـادشــــــاهـی نفــور       به  امـیدش  انـدر  گــدایی  صـــبور

دمـــادم شــــراب الــم در کـشــــــــند       اگــر  تلـخ  بینند،  دم در کـشـــــــند

ملامت  کشــــــــانند  مســـــتـان یـار       ســبک تــر بـرد اشـــتر مســـت بار

اســــیرش نخـواهـد خـلاصـی ز بنـد       شــــکارش نجـوید خـلاص از کمــند

به ســــر وقتشان خـلق کـی ره برند       که چــون آب حیـوان به ظلمت درند

دلارام  در  بر، دلارام  جـــــــــــوی       لب از تشنگی خشک بر طرف جوی

عـجـب داری از ســـــــالکان طـریـق       که باشــــند در بحـــر معــنی غـریق

به  یاد حــق  از  خـلق  بگـــریخـته       چنان مســت ســـاقی  که  می ریخته

نشـــــاید بـه دارو دوا کـــردشـــــان       که کــس مطلع نیســت بر دردشـــان

الست از ازل همچنان شان به گوش       به فــــــریاد " قالوا بلی" در خروش

به یک نعــــره کــــوهی ز جـا برکنند       به یک ناله شـــهری به هـم برکنند

چــو بادند، پـنهـــان و چـالاک پــوی       چـو سنگند خاموش و تسـبیح گوی

چنان فتنه بر حســـن صــورت نگار       کــه بـا حســـن صـــورت ندارند کار

نـدادند صـــــاحبدلان دل بـه پوســـت       وگـــــر ابلهی داد،  بی مغز اوســت

می صـــرف وحدت کسـی نوش کـرد       کـــــه دنیـــا و عقبی فـراموش کرد

 

مولانا - نی نامه

 (ابیات آغازین مثنوی معنوی)

بشـــنو از نــی چـــون حکایت می کند       از جـــدایـی هـــا شکـــایت مــی کنـــد

کـــز نیســـــتان تـا مــرا ببــــریــده اند      از نفــیــــرم مــــرد و زن نــالـــیده اند

سینه خواهم شرحــه شرحـــه از فراق       تـــا بگــــویـــم شــــرح درد اشـــتیاق

هر کسی کو دور ماند از اصـل خویش        بـاز جوید روزگــــار وصــــل خویش

مـن به هـــــر جمعـــیتی نالان شــــدم       جفت بد حــــالان و خوش حــالان شدم

هر کسی از ظـــــن خــود شـد یار من       از درون مــــن نجــست اســــرار مــن

ســـر مـــن از نـاله مـــــن دور نیست       لیک چشــم و گـوش را آن نور نیست

تن ز جان و جان ز تن مستـور نیست       لیک کس را دید جــان دستــور نیست

آتش است این بانگ نای و نیسـت باد       هــــر کــه این آتــش ندارد نیـسـت باد

آتش عشــــق است کــاندر نـــی  فتـاد       جوشش عشـق است کــاندر مـی  فتاد

نــی حــریف هـــر کـــه از یـاری برید       پــرده هــایش، پــــرده هــــای ما درید

نــــی حدیث راه پر خــــــون می کـند       قصـــــه هـــای عشـق مجنـون می کـند

محـرم این هوش جز بیهـوش نیسـت       مر زبـان را مشتری جـز گــوش نیست

در غـــم مـــا روز هـــا بیـــــگاه شــد       روز هــــا بــا ســـــوزها همــــراه شــد

روز هـــا گر رفت گــو رو باک نیست       تو بمــان ای آن‌ که جـز تو پاک نیست

در نیــــابد حــال پخـته هیــــچ خـــــام       پـــس ســخن کوتــــــاه باید والســــلام

بنــد بگســـل،  بــاش آزاد ای پســــر       چــــند باشــی بنـــد ســـــیم و بنــــد زر

کــــوزه چشـــم حـریصـان  پـــر نشـد       تا صـــدف قــــانع نشــد پـــــر در نشـد

شـادبـاش ای عشق خوش سـودای مـا       ای طــبیب جـــمــله علت هــــــای مـــا

ای دوای نخـــوت و نامـــــوس مــــا       ای تـو افــلاطـــــون و جــالینــوس مـــا

جســـم خـاک از عشـق برافـلاک شــد       کـــوه در رقـص آمـــد و چـــالاک شــد

هــر کــه او از همــزبـانی شــد جـــدا       بـی نـــوا شــد گــرچــه دارد صــد نــوا

چونکه گــل رفت و گلستان درگذشـت       نشـــنوی زان پـس ز بلـبـل ســرگذشت

                                                           

  شاهنامه فردوسی

چـو پیـش آورم گــــردش روزگـــار       نبــــــاید  مرا  پنـــــــد  آموزگــــــار

چــو پیـکـار کیـخســــــــرو آمد پدید       ز مـن جـــــادویـی ها بباید شـــــنید

بـدیـن داســـــتان در ببـــــــارم همی       به ســـنگ اندرون لاله کــارم همی

کنون خـــامه ای یافتـم بیـش از آن       کــه مغــز ســخن بافـتم پیـش از آن

ایـا آزمـون را نهـــــــــاده دو چشــم       گهـی شـادمان و گهـی درد و خشـم

چنین بـود تــــا بـــود دور زمــــــان       بـه نــوی تـو اندر شـــــگفتی ممان

یکی را هــمه بهـــره شهدست و قند       تـن آســـانـی  و  نـاز و بخـت بلـند

یکی زو همه ســــــاله با درد و رنج       شده ســـنگـدل در ســــرای سـپنج

چنیـن پروراند همـــــی روز گــــــار       فــزون آمـد از رنگ گـل رنج خــار

نیابیـم بـر چــــــرخ  گـــــــردنـده را       نه بر کـــــار دادار خورشـــید و ماه

جهــــاندار اگـر چنـد کوشــد به رنج       بتــــازد به کین و بنـــــــازد به گنج

همش رفت باید بـه دیگـــــر ســـرای       بمــاند هـمـه کوشـــش ایـدر بجای

تو از کـار کیـخســــــــرو اندازه گیر       کهـن گشـته کــــار جهــان تازه گیر

کـه کیــن پـدر  بـاز جســـــت از  نیـا       به شـمشـیر و هـم چــاره و کیـمـیا

چنـیـن اســت رســــم ســـرای سپنج       بـدان کــوش تا  دور مــانـی ز رنج

 

حكایتی عطار نیشابوری

بوســــعید مهـــنه در حمــــــام  بود       قایمــش افتــــاد و مردی خـــام بود

شــــوخ شیـــخ آورد تـا بـازوی  او       جمع کـــرد آن جمـله پیش چشـم او

شـــیخ را گفتا : بگو ای پـاک جــان       تا جـوانمــردی چه باشد در جهان؟

شــیخ گفتا: شوخ پنهان کردن است       پیـش چشــــم خـلـق نا آوردن است

ایـن  جـوابـــی  بود  بــر  بـالای  او       قـایـم افتـاد آن زمــان در پــــای او

چـون به نادانی خـویش اقــــرار کرد       شـیخ خوش شد قایم استغـفار کرد

خالقـــــــا، پروردگـــــارا، منعـمـــــا       پادشـــاهــا، کارســـــازا، مکـــــرما

چــون جـوانمــــردی خـلـق عـالمـی       هـســت  از دریای فضــلت شـبنمـی

شـــوخی و بی شــــرمی مـا در گذار       شــوخ مـا، با پیـش چشـــم ما میار

 

ساقی نامه حافظ

 

بیا ســــــــاقی آن می كه حال آورد      كرامت فـــــــــزاید كمــــــــــال آورد

به من ده كه بس بیدل افتــــــاده ام      وزین هر دو بی حاصل افتـــــاده ام

بیا ساقی آن می كه عكسـش ز جام      به كیخســــرو و جم فرســـــتد پیام

بـده  تــــا  بگــــویم  بـه  آواز  نـی      كه جمشــید كی بود و كـاووس كی

بیـــا ســــاقی آن كیمیـــــــای فتوح      كه با گنج قــــارون دهد عمــر نوح

به من ده كه گردم با تایید جـــــــام      چو جـــــم آگه از سـرّ عالم تمــــــام

دم از ســـــیر این دیــر دیرینــه زن      صلایی به شــــــاهان پیشــــینه زن

بیـــــا ســــــــاقی آن آتش تابنـــــاك      كه زردشـــت می جویدش زیر خاك

به من ده در در كیش رندان مسـت      چه آتش پرسـت و چه دنیــا پرسـت

بیا ســـــاقی آن می كه حور بهشت      عبیـر  ملایك  در آن می ســـرشــت

بده  تــــا  بخـــوری  در  آتش  كنم      مشـــــام خــــرد تــــا ابد خوش كنم

بده ســـــاقی آن می كه شـاهی دهد      به پـــــــــــاكی او دل گــــواهی دهد

من آنم كه چـون جام گیرم به دست      ببینم در آن آینه هـــــــــر چه هست

به مســـــتی، دم پادشــــــــاهی زنم      دم خســــــروی در گــــــــــدایی زنم

مغنی كجــــــــایی؟ به گلبــانگ رود      به یــــاد آور آن خسروانی ســـرود

كه تا وجـــــــــــد را كار سـازی كنم      به رقص آیم و خـــــــرقه بازی كنم

ســـــــر فتنه دارد دگر روزگــــــــار      من و مســـــتی و فتنه چشــم یــــار

مغنــــــــی ملولم دو تــــــــــایی بزن      به یكتـــــــــــــــایی او كه تـایی بزن

در این خون فشان عرصه رستخیز      تو خون صراحی و ســــــــاغر بریز

به مســـــــتان نوید سرودی فرست      بــه  یـاران رفتــه  درودی  فرســت

 

 

( قالب قطعه)

مست و هشیار / پروین اعتصامی

 

محتســب مسـتی به ره دید و گــریبــانش گرفت     مست گفت: ای دوسـت، این پیراهن است افسار نیست

گفت: مستی زان سـبب افتان و خیزان می روی     گفت: جــرم راه رفتن نیست، ره همـــــوار نیست

گفت: مــی باید تــو را تــا خانه قـــــــــاضی برم     گفت: رو صبح آی، قـاضی نیمه شب بیدار نیست

گفت: نزدیک است والی را سـرای، آنجا شویم     گفت: والـی از کجــــا در خــــــانه خمـــــار نیست

گفت: تا داروغـه را گوییــم، در مســجد بخواب     گفت: مســجد خوابگــــــــاه مردم بدکـــــار نیست

گفت: دینـاری بده پنهـان و خود را وارهــــــــان     گفت: کار شـــــرع، کــــار درهــــم و دینار نیست

گفت: از بهـــر غرامت جـامه ات بیرون کنـــــم     گفت: پوسـیده ست، جز نقشــی ز پود و تار نیست

گفت: آگـــه نیســـــتی کز ســـــــر درافتادت کلاه     گفت: در سـر عقل باید، بی کـلاهی عــــار نیست

گفت: می بسـیار خوردی زآن چنین بیخود شدی     گفت: ای بیهوده گو! حرف کـــم و بســیار نیست

گفت: باید حد زند هشـــیار مـــــردم مســــــت را     گفت: هشـــیاری بیـار، اینجا کسی هشـیار نیست

 در بخش برگزیده نثر گلستان نیز نمونه های دیگری از قالب قطعه در معرض دید و خوانش شما قرار دارد. گلستان سعدی آمیزه ای از نظم و نثر است و سعدی با جادوی كلام خود به زیبایی تمام نثر شیوای گلستان را با چند بیت كوتاه مثنوی یا قطعه یا بیتی مفرد تلفیق می كند.( لطفا صفحه 34 را  ببینید)

 

 

(قالب دو بیتی)

بابا طاهر عریان همدانی

دلُم بی وصـل تِه شـــــادی مبینـاد       ز درد  و  محـنت  آزادی  مبینـاد
خـراب آبـــــــادِ دل بــی مقـــدم تو       الهـــی هــــــرگز آبـــــادی مبینـاد

مو آن دلــــــــداده بـــی خـــانمانُم       مو آن محنت نصـیبِ سخت جـانُم
مو آن سرگشـــته خارُم در بیابان       که چون بادی وزد هر سـو دوانُم

گـلی که خـود بدادُم پیــچ و تابش       بـه اشـــک دیـدگـــــــانُم دادُم آبـش
در این گلشـن خـــدایا کـی روا بی       گـل از مـو دیگــری گیـره گـلابش

دو چشـمـونِت پیـــاله پر ز می بی       دو زلفـــونِت خــراجِ مُلک ری بی
همـــــی وعده کری امـروز و فردا       نمی دونُم کـه فـــــردای تو کی بی

نســـیمی کــــز بـن آن کـــاکـل آیـو       مـــرا خوش تر ز بــوی سنبل آیو
چو شو گیرُم خیالـش را درآغوش       ســـــحر از بســــتُرم بـوی گـل آیو

 

(قالب رباعی)

خیام نیشابوری

آن قصـــــر کـه بهـرام در او جـام گرفت       آهــــــو بچه کـــــرد و روبـه آرام گـرفت

بهرام کـه گـــــــــور می گرفتی همه عمر       دیـدی که چگونه گــــــــور بهرام گرفت

ایـن قــــافله عمــــــــر عجب مـــی گـذرد       دریـاب دمـــی کــه بـا طــرب مــی گـذرد

سـاقی غـم فـــردای حریفـان چـه خـوری       پیـش آر پیـــاله را کـه شب مـــی گــذرد

گویند بهشـت و حـــور عین خـواهـد بود       و آنجـــا مـی نـاب و انگبین خواهـد بود

گـر مـا مـی و معشــوق گـزیدیم چـه باک       آخـــر نه به عاقبت هـمـین خـواهـد بـود

مـــــا  لعبتکـــــانیم  و  فـلک  لعبت بــاز       از  روی  حقیقتـی  نـه  از  روی مجـاز

یـک چنـد در این بســـاط  بازی کـــردیم       رفـتیـم به صـــندوق عــدم یـک یـک بـاز

در کــــــارگـه کـــــوزه گــران رفتم دوش       دیدم دو هــــــزار کــوزه گویا و خموش

نـاگـــــاه یکـی کـــــوزه بـرآورد خــروش       کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش

رباعیات

 ابوسعید ابی الخیر

در دیـده به جـــای خـواب آب است مرا       زیرا کـه بـه دیدنت شــــــتاب است مرا

گوینـــد بخـواب تـــــا به خـوابش بینی       ای بی خبران چه جای خواب است مرا

از واقعــه ای تـو را خبــر خواهـــم کرد       آن را به دو حرف مختصـر خواهم کرد

با عشق تو در خـاک نهـان خواهـــم شد       با مهر تو ســر زخاک بر خواهم داشت

وافـــــــــریادا زعشــــــق وا فـــــــریادا        کــــــارم به یکی طــــــــرفه نگار افتادا

گـــــــر  داد  مـن  شـکســــته  دادا دادا        ورنه مـن  و عشـــق هــر چه بادا بادا

( قالب شعر : چهار پاره)

سنگ گور / سیمین بهبهانی

 ای رفته ز دل ، رفته ز بر ، رفته ز خـــــاطـــر        بــر مــــن منگـــــــر تاب نگـــــــــــاه تـو ندارم
 بر من منگـــر زانکه به جـــــــــــز تلخی اندوه        در خاطــــر از آن چشــــــم ســـــــــیاه تو ندارم

 ای رفته ز دل ، راست بگو !‌ بهــــر چه امشب        با خاطـــــــــره هـــا آمده ای بـــــــاز به سویم؟

گـــــــر آمده ای از پی آن دلبــــــر دلخــــــــواه        من او نـی ام او مرده و من ســـــــــایه ی اویم

 من او نی ام آخـــــــر دل من سرد و سـیاه است        او در دل ســــودازده از عشق شـــــــرر داشت
 او در همه جـــــــــا با همـه کس در همه احـوال        سـودای تو را ای بت بی مهــر !‌ به سر داشت

 من او نی ام این دیده من گنگ و خموش اسـت        در دیده ی او آن همه گفتـــــار ، نهـــــــان بود
 وان عشق غـــــــم آلوده در آن نرگس شـبرنگ        مرموزتر از تیـــــــرگی ی شــــــــــامگهان بود

 مـــن او نیــــــم آری ، لب من این لب بی رنگ        دیری ســت که با خنده ای از عشق تو نشکفت
 امــــا به لب او همه دم خنـــده ی جــــان بخش        مهتاب صفـت بر گل شـــــــــــبنم زده می خفـت

 بر مـــن منگــــر ، تاب نگــــــــــــــاه تــو ندارم       آن کس که تو می خـواهیـش از مـن به خدا مرد

او در تن من بـود  و ، ندانم که به نــــــاگـــــــاه       چون دید و چهـــــــا کرد و کجا رفت و چرا مرد

 من گــــور وی ام ، گور وی ام  ، بر تن گرمش       افســــــردگی و ســــــــردی ی کافـــــــور نهادم
 او مرده و در ســـــــینه ی من ،‌ این دل بی مهر       ســــنگی اســت که من بر ســــر آن گور نهادم

آخرین فریب / نادر نادرپور

گـر آخــــرین فریب تو ، ای زندگی ، نبود       اینك هــــــــــــــزار بار ، رها كرده بودمت
زان پیشــــتر كه باز مرا سوی خود كشی       در پیش پـای مرگ فـــــــــــدا كرده بودمت

هر بار كـز تو خواســــــــته ام بر كنم امید       آغـوش گرم خـــــــــویش برویم گشاده ای
 دانسته ام كه هر چه كنی جز فریب نیست       اما درین فریب ، فســـــون هــــا نهاده ای

در پشـت پرده ، هیچ مداری جز این فریب       لیكن هـــــــزار جــــامه بر اندام او كنــــی
چون از ملال روز و شــــبت خاطرم گرفت       او را طـلــــب كنـــــی و مرا رام او كنـــی

روزی نقاب عشق به رخســــــــار او نهی        تا نوری از امیــــــد بتــــابد به خـــــاطرم
روزی غرور شـــــعر و هنــــر نام او كنی       تا سر بر آفتــاب بســــایم كه شـــــــــاعرم

در دام این فریب ، بســـــی دیر مــــانده ام        دیگر به عذر تــازه نبخشــــم گناه خویش
ای زندگی ، دریغ كه چون از تو بگســــلم       در آخرین فریب تـو جویم پنـــــــاه خویش

(قالب تركیب بند)

بخشی تركیب بند معروف محتشم كاشانی

 در رثای حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و شهیدان کربلا

 

بازاین چه شورش ست که درخلق عالم است بازاین چه رســــــــتخیز عظیم است کز زمی این صـــــبح تیره بـــــــاز دمید از کجــــــا کز گویــــــــا طلوع مـــی‌کند از مغرب آفتـــــــاب گــــــــر خوانمش قیـامت  دنیـــــا بعید  نیست در بارگـــــــــــاه  قدس که جـــای ملال نیست جــن و ملک بـر آدمیــــــان  نوحـــه می‌کـنند

باز این چه نوحه و چه عزا و چه مـاتم است بی نفخ صور خاســـــته تا عرش اعظـم است کار جهان و خلق جهـــــان جمله در هم است کاشوب در تمــــــامی ذرات عـــــــــــالم است این رســتخیز عـــــــام که نامش محـرم است سرهای قدســـــــیان همه بر زانوی غم است گــــویــــا عـــــــزای اشــــرف اولاد آدم است

خورشــید آسمان و زمین نور مشـــرقین

پرورده كنار رســــول خدا(ص) حسین(ع)

کشــتی  شــــــکست  خورده‌  توفــــان  کربلا گر چشـــم روزگـــــار به رو زار می‌گـریست نگـرفت  دســــــت  دهر گلابی به غیـر اشک از آب هم  مضـــــــــایقه  کردند   کوفیــــــان بودند دیو و دد همه ســـــــــــیراب  می ‌مکند زان  تشـــــــنگان هنوز  به  عیـوق می‌رسد آه  از دمـی  که  لشــــــــگر اعدا نکرد شرم

در خــــــاک و خون تپیده میـــــــــدان کـربلا خـــــون می‌گذشــت از ســـــــر ایوان کـربلا زآن گل که شـــــد شـکفته به بســتان کـربلا خوش داشــــــتند حرمت مهمـــــــــان کـربلا خــــــــــاتم ز قحط آب ســــــــــــلیمان کـربلا فریــــــــــــاد العطش ز بیـــــــــــــابان کـربلا کــــــردند رو به خیمه‌ ســـــــــــــلطان کـربلا

آن دم فلک بر آتش  غیرت  سپند  شـــــد

کز خوف خصم در حرم افغـان بلند شـــــد

کــاش آن زمان  سرادق گردون نگون شدی کـــاش آن زمـــان درآمدی  از کوه تا به کوه کـــاش آن زمــــان ز آه جهان سوز اهل بیت کــاش آن زمــان که این حرکت  کرد آسمان کــاش آن زمـان که پیکر او شد درون خاک کــاش  آن زمـــان که کشتی آل نبی شکست آن انتقــــــــــــام  گر نفتـــادی  به  روز حشر

وین خرگه بلند ســــــــــــتون بی‌سـتون شدی سیل ســـــــــیه که روی زمین قیـرگون شدی یک شــــــعله‌ برق خرمن گـردون دون شدی ســـــــــیماب‌وار گوی زمین بی‌سـکون شدی جان جهــــــــــانیـان همــه از تن برون شدی عالم تمـــــــــــــام غـــرقه دریـای خون شدی با این عمل معــــــــــــامله‌ دهـــر چون شدی

آل  نبــــــــــی چو دسـت  تظلـــم  برآورند

ارکــــــــان عرش را به تلاطــــم درآورند

برخوان غــــــم چو عالمیـــــان را صـلا زدند نوبت به اولیــــا چو رســـــید آســـــمان طپید آن در کـــــــــه جبرئیل  امین  بود  خـــادمـش بس  آتشـــــــی اخـــــــــگر المــاس  ریزه ها وانگه ســــــــرادقی که ملک  مجرمش نبـود وز تیشــه‌  ســــــتیزه در آن دشــت کوفیــــان پس ضـــــــربتی کزان جگر مصـــــطفی درید اهل حـــــــــــرم دریده  گریبـــــان گشوده  مو

اول صــــــــلا به ســـــلســـــــله‌ انبیــــا زدند زان ضـربتی که بر ســـــــر شـــیر خـدا زدند اهل ســـــتم به پهلوی خیـرالنســـــــــــا زدند افـــــــروختند و در حســــــــــن مجـتبـی زدند کـنـدنـد از مدیـنـه و در کــــــــــــــــــربلا زدند بس نخـــــــل ها ز گلشــــــــن آل عبــــا زدند بر حلق تشـــــــنه‌ خلف مرتضــــــــــــی زدند فریـــــــــاد بر در حــــــرم کبریـــــــــــــا زدند

روح‌الامین نهـــــــــاده به زانو سرحجــاب

تاریک شـــــــــد ز دیدن آن چشـــــم آفتاب

تركیب بند ( وحشی بافقی)

دوســــتان شرح پریشــــــانی من گوش کنید      داســـــتان غــــم پنهـــــــانی مـــن گوش کنید

قصه ی بی سر و ســــــامانی من گوش کنید      گفت و گـوی مـــن و حیـرانی من گوش کنید

شـــــرح این آتش جانسوز نگفتن تا کــــــی؟

سـوختم سـوختم ، این راز نگفتن تا کــــــی؟

روزگــــاری من و دل ســــاکن کـــویی بودیم      ســـــــــاکن کـــوی بت عربده جــــویی بودیم

عقل و دیـن باخـته دیوانه ی رویـــــی بودیم      بســــته ی سلـسله ی سلـسله مــــویی بودیم

کس در آن سلسله غیر از من و دل بنـد نبود

یک گـــــــرفتار از این جمـله که هستند نبود

نرگس غمـــــزه زنش این همـه بیمار نداشت      ســـــــنبل پر شــکنش هیـــــچ گرفتار نداشت

این همه مشــــــــتری و گـــرمی بازار نداشت      یوســـــفی بـود ولـــی هیـــچ خـریدار نداشت

اول آن کس که خـــــــریدار شـدش من بودم

باعث گـــــــــــــرمی بازار شـــدش من بودم

عشق من شــــــــد سبب خوبی و رعنایی او      داد رســـــــــــوایی من شــــــهرت زیبایی او

بس که دادم همه جا شـــــــــــرح دلارایی او      شهر پر گشـــــــت ز غوغـــــای تماشایی او

این زمان عاشــــــــق سرگشته فراوان دارد

کی ســـر برگ من بی ســـــر وسـامان دارد

چــاره این اسـت و ندارم به از این رای دگر      که دهم جـــــای دگــــــر ؛ دل به دلارای دگر

چشـــــــــم خود فرش کنـم زیر کف پای دگر      بر کف پــــای دگـــــر بوســــه زنم جای دگر

بعد از این رای من این است وهمین خواهد بود

من بر این هســـتم و البته چنین خواهد بود

ای پســـر! چنـــد به کــــــام دگــــرانت بینم      سر خوش و مســـت ز جـــــام دگرانت بینم

مـــــایه ی عیــــش مـــــدام دگـــــرانت بینم      ســـــاقی  مجلـــس  عــــام  دگــــرانت بینم

تو چه دانی که شــدی یار چه بی باکی چند

چه هوس ها که ندارند هوســـناکی چند.....

تركیب بند دوم

 ( وحشی بافقی)

ای گــــل ِ تـازه که بویی ز ِ وفا نیست تو را      خبر از ســـــــرزنش ِ خار ِ جفا نیست تو را

رحـــــم بر بلبل ِ بی برگ و نوا نیست تو را      ما اســـیر ِ غم و اصلا" غم ِ ما نیست تو را

با اســــیر ِ غم ِ خود  رحم چرا نیست تو را      خبر از ســـــــرزنش ِ خار ِ جفا نیست تو را

فــــارغ از عاشــــــق ِ غمناک نمی باید بود

جان ِ من این همه بی بــــــاک نمی باید بود

همچو گـــل چند به روی ِ همه خندان باشی      همــــره ِ غیـــــر به گلگشت ِ گلستان باشی

هر زمــــــان با دگری دست و گریبان باشی      زان بیندیش کـــــــه از کرده پشـیمان باشی

جمــــع ِ ما جمــــع نباشد تو پریشــان باشی      یاد حیــــرانی مـــــا باشـــی و حیران باشی

ما نباشــــــیم که باشــد که جفای ِ تو کشد؟

به جفا ســـازد و صد جـور برای ِ تو کشد؟

شـــب به کاشــــانه ی ِاغیـــارنمی باید بود      غیـــــر را شمــع ِ شـب ِ تــار نمی باید بود

همه جــــا با همــه کس یــار نمی با ید بود      یــار اغیـــــــــــــــــار دل آزار نمی باید بود

تشــــــنه ی ِ خــون ِ من ِ زار نمی باید بود      تا به این  مرتبه خونخـــــوار نمی باید بود

من اگر کشته شوم باعث ِ بد نــامی ِ توست

موجب شهرت بی باکی وخود کـامی توست

دیگــــــــری جز تو مرا اینهـــمه آزار نکرد      جــز تو کس در نظر ِ خـلق مرا خوار نکرد

آنچه کـــردی تو به من هیچ سـتمکار نکرد      هیچ سـنگین دل ِ بیدادگـــــر این کــار نکرد

این ستم ها دگـــــــری با مـــن ِ بیمار نکرد      هیـــچ کس این همــــــه آزار من ِ زار نکرد

گـر ز ِ آزردن ِ من هســت غرض مردن ِ من

مردم ؛ آزار مکــــــش از پی ِ آزردن ِ من....

به علت طولانی بودن دو تركیب بند اخیر، ما تنها پاره هایی از این دو اثر معروف را تقدیم داشته ایم. به محل قرار گرفتن كلمات قافیه و تفاوت ابیات هر بند در هر یك از این دو شعر توجه كنید و در نهایت آن را با تركیب بند محتشم كاشانی كه ساختی متفاوت دارد مقایسه كنید. چنانكه ملاحظه می شود در تركیب بند اول وحشی، هر بند از چهار مصرع متحد القافیه تشكیل شده است كه این تعداد از مصاریع، به وسیله تك بیت هایی غیر تكراری (كه واسطه العقد نامیده می شود) به بند های دیگر ارتباط یافته است در صورتی كه در تركیب بند دوم، در هر بند شش مصرع هم قافیه وجود دارد. در ضمن به لحن پرخاشگر و اعتراض آمیز شاعر نسبت به معشوق نیز توجه داشته باشید. چنین اشعاری را واسوخت می نامند.

 

(ترجیع بند)

(انتخاب از كلیات سعدی)

دردا که به لب رســــــید جـــــانم      آوخ که ز دســــت شــــد عنــــانم
کس دید چو من ضـــعیف هـرگز      کز هســــــتی خـــویش در گــمانم
پروانه ام اوفتــــــان و خیـــــزان      یک بــار بســـــوز و وارهـــــانم
گر لطف کنـــــی به جــــــای اینم      ور جـــــور کنـــــی ســــرای آنـم

بنشــــــینم و صــــبر پیـش گیرم

دنبـــــــــــاله کــــار خویش گـیرم

زان رفتن و آمــــــــدن چـه گویم      می آیی و مــی روم من از هوش
یاران به نصـــــیحتم چه گوینـــد      بنشین و صـبور باش و مخروش
ای خـــام، من این چنین در آتش      عیبم مکــــن ار برآورم جــــوش
تا جهد بود به جـــــــــان بکوشم      و آنگه به ضرورت از بن گـوش

بنشــــــینم و صــــبر پیـش گیرم

دنبـــــــــــاله کــــار خویش گـیرم

ای بر تو قبــــــای حسـن چالاک      صـــد پیرهـــن از جداییت چـــاک
پیشــــت به تواضـــع است گویی      افتـــــادن آفتــــــاب بـــر خــــاک
ما خاک شـــویم و هــــــم نگردد      خــــاک درت از جبین مــا پـــاک
مهــــــر از تو توان برید هیهات      کس بر تو توان گـــزید حــاشـاک

بنشــــــینم و صــــبر پیـش گیرم

دنبـــــــــــاله کــــار خویش گـیرم

 

ارجاع : از میان زیباترین نمونه های ترجیع بند، معمولا در آثار برگزیده ادبی به ترجیع بند زیبای هاتف اصفهانی اشاره می شود. وی از معروف ترین شاعران دوره باز گشت ادبی است و با این ترجیع بند شهرت تمام یافت.  به علت حجم بسیار اثر، از درج آن در این مختصر  معذوریم. هاتف در این شعر، بعد از بندهای غزل مانند، بیتی را به صورت ترجیع استفاده می كند.

كه یكی هست و هیچ نیست جز او       وحـــــده لا الـــه الا هــو

(قالب مسمط)

هنگام خزان : منوچهری دامغانی

خیزید و خز ‌آرید که هنگام خــــــزان است      باد خنک از جانب خـــــــــوارزم وزان‌ست

آن برگ رزان بین که بـرآن شاخ رزان‌ست      گویی به مثل پیـــــرهــــن رنگــرزان است

دهقـــــــان به تعجّب سر انگشــت گزان‌ست      کــــــاندرچمن و باغ نه گل ماند و نه گلنار

طاووس بهــــــــــاری را دنبــــــــال بکندند      پرش  ببــــــــریدند  و به  کنجــی  بفکندند

گویی به میــان بــــــاغ، به زاریش پسـندند      با او نه نشـــینند و نه گویند و نه خنــــــدند

وین پر نگــــــــارینش، بـر او بــــاز نبندند      تـــــا بگــــــــــذرد آذر‌مــــــه و آید آذار...

آنگــــــــــاه یكـــی ســــــاتگنی بــاده برآرد      دهقـــــان و زمــــانـــی به كف دسـت بدارد

بر دو رخ اورنگــش مـــــــاهی بنگــــــارد      عود و بلســــــان بویش در مغْْز بكــــــــارد

گوید كه مرا این مــــی مشـــــكین نگــوارد      الا كــــه خورم یاد شــــهـی عـادل و مختـار

ســــلـطان معـــظم ملك عــــادل مســـــــعود      كمتر ادبش حـــلم و فـــــروتر هنــرش جـود

از گوهر محمـــود و به از گوهر محمـــــود      چونـــانكه به از عــــود بود نایژه ی عـــــود

داده ست بدو ملك جهــــان خـــالق معــــــبود      با خــالق معـبود كســـی را نبود كـــــــار...

مسمط فوق، از معروف ترین مسمط های منوچهری دامغانی است. این مسمط ساختی شبیه قصاید قدیم دارد بدین نحو كه شاعر در بندهای ابتدایی از طبیعت می گوید و بعد از وصف خزان، خمریه ای می پردازد كه بسیار زیباست. منوچهری وصاف طبیعت و خمر است. بندهای ابتدایی شعر حكم تشبیب قصاید را دارد. شاعر در چند بند مانده به آخر به مدح مسعود غزنوی گریزی می زند و در بندهای پس از آن كوتاه اما گویا به مدح ممدوح خود می پردازد. در بند پایانی كه حكم شریطه را دارد، از حلم و جود سلطان می گوید و شعر خود را به پایان می برد. نسیب این شعر از زیباترین خمریه های فارسی به شمار می رود. گفته شده است كه خمریه های منوچهری از خمریه های شاعر معروف عرب – ابونواس (متوفی 198 هـ ق) – تاثیر پذیرفته است.  دیگر ویژگی بارز اشعار منوچهری دامغانی استفاده بسیار زیاد از كلمات و تركیبات عربی است. این در حالی است كه در دوران سامانی و غزنوی استفاده بسیار كم از كلمات و تركیبات عربی، از ویژگی های سبك خراسانی محسوب می شود. منوچهری دامغانی در این میان استثناء است. او به دلیل در گیری هایی كه با دیگر شاعران عصر غزنوی دارد دوست دارد داشته های خود از زبان عربی را به رخ كشیده تا حقانیت خود را ثابت كند. بدین لحاظ او با استفاده مفرط از كلمات عربی و  اشاره های مكرر به اشعار شاعران عرب و  تلمیح به داستان های رایج در زبان عربی به گونه ای آشكار، اظهار فضل می كند.

قالب مسمط (قاآنی شیرازی)  

بـــاز بر آمد به کــــوه، رایت ابر بهــــــــــــار      ســـــیل فرو ریخت ســنگ، از زبر کوهســـار

باز به جوش آمدند، مرغـــــان از هر کنــــــار      فاخته و بوالملیح و صلـصل و كبك و هـــــزار

طوطی و طاووس و بط ، سیره و سرخاب و سار

هست بنفشـــــــــــــه مگر، قاصد اردیبهشت؟      کز همه گل‌هــــــا دمید، پیشتر از طرف کشت

وز نفسش جویبار، گشـــته چو باغ اردیبهشت      گویـی، با غـــالیه، بر رخــــــش ایـــزد نوشت:

کــای گل مشـکین نفس، مژده بر از نـــوبهــار

 

(قالب مستزاد)

میرزاده عشقی:

 این مجلس چــــــــارم به خدا ننگ بشر بود      دیدی چه خبر بود

هرکـــــــــار که کردند ضرر روی ضرر بود      دیدی چه خبر بود

این مجلس چـــــــــارم خودمانیم ثمرداشت؟      والله ضـرر داشـت

صد شکر که عمرش چو زمانه به گذر بود       دیدی چه خبر بود

 

مشتاق اصفهانی :

گیرم کـــه ز مال و زر کســــی قارون شـــد       مرگ است ز پی!

یا آن کــــــــه به علم و دانش افلاتون شـــد       کـو حاصـــل وی؟

انـدوخـتـه ام ز کف هـمـــــــه  بیـرون شـــد       کـو نـــــــاله نـی؟

ز انـدیشـه کونیــــن دلـم پــــرخـــــون شـــد       کـو ســــاغر می؟

 

ســـــنا:

گـــــــر حــاجت خـــود بری بـه درگاه خــدا       با صـدق و صـفا

حــــاجـــات  تـو  را  کنــــد  خــداونـد  روا       بی چــون و چـرا

ز نهـــــــار مبـــــر حاجت خـود در بر خلق       با جـــــــامه دلـق

کـــــز خلق نیــــاید کـــرم و جــــــود و عطا       بی شرک و ریــا

 

 

 

---

 

(نمونه هایی از شعر معاصر)

چند شعر از نیمایوشیج :

داروگ

خشک آمد کشتگاه من
در جوار کشت همسایه.
گر چه می گویند: " می گریند روی ساحل نزدیک
سوگواران در میان سوگواران."
قاصد روزان ابری، داروگ! کی می رسد باران؟ 
بر بساطی که بساطی نیست
در درون کومه ی تاریک من که ذره ای با آن نشاطی نیست
و جدار دنده های نی به دیوار اطاقم دارد از خشکیش می ترکد
ـــ چون دل یاران که در هجران یاران ـــ
قاصد روزان ابری، داروگ! کی می رسد باران؟

خانه ام ابری ست...

خانه ام ابری ست
یکسره روی زمین ابری ست با آن
از فراز گردنه خرد و خراب و مست
باد می پیچد
یکسره دنیا خراب از اوست و حواس من!
آی نی زن که تو را آوای نی برده ست دور از ره کجایی؟
خانه ام ابری ست اما
ابر بارانش گرفته ست.
در خیال روزهای روشنم کز دست رفتندم،
من به روی آفتابم
می برم در ساحت دریا نظاره
و همه دنیا خراب و خرد از باد است
و به ره ، نی زن که دائم می نوازد نی ، در این دنیای ابراندود
راه خود را دارد اندر پیش.

هست شب

هست شب یک شبِ دم کرده و خاک
رنگِ رخ باخته است.
باد، نو باوه ی ابر، از بر کوه
سوی من تاخته است.
هست شب، همچو ورم کرده تنی گرم در استاده هوا،
هم ازین روست نمی بیند اگر گمشده ای راهش را.
با تنش گرم، بیابان دراز
مرده را ماند در گورش تنگ
به دل سوخته ی من ماند
به تنم خسته که می سوزد از هیبت تب!
هست شب، آری، شب.

 

مهدی اخوان ثالث:

زمستان( قالب نیمایی)

سلامت را نمی خواهند پاسخ گفت،
سرها در گریبان است.
کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را
نگه جز پیش پا را دید ، نتواند
که ره تاریک و لغزان است
وگر دست محبت سوی کسی یازی
به اکراه آورد دست از بغل بیرون
که سرما سخت سوزان است
نفس ، کز گرمگاه سینه می آید برون ، ابری شود تاریک
چو دیوار ایستد در پیش چشمانت
نفس کاین است ، پس دیگر چه داری چشم
ز چشم دوستان دور یا نزدیک ؟
مسیحای جوانمرد من ! ای ترسای پیر پیرهن چرکین!
هوا بس ناجوانمردانه سرد است ... آی!
دمت گرم و سرت خوش باد
سلامم را تو پاسخ گوی ، در بگشای
منم من ، میهمان هر شبت ، لولی وش مغموم
منم من ، سنگ تیپاخورده ی رنجور
منم ، دشنام پست آفرینش ، نغمه ی ناجور
نه از رومم ، نه از زنگم ، همان بی رنگ بی رنگم
بیا بگشای در ، بگشای ، دلتنگم
حریفا ! میزبانا ! میهمان سال و ماهت پشت در چون موج می لرزد
تگرگی نیست ، مرگی نیست
صدایی گر شنیدی ، صحبت سرما و دندان است
من امشب آمدستم وام بگزارم
حسابت را کنار جام بگذارم
چه می گویی که بیگه شد ، سحر شد ، بامداد آمد ؟
فریبت می دهد ، بر آسمان این سرخی بعد از سحرگه نیست
حریفا ! گوش سرما برده است این ، یادگار سیلی سرد زمستان است
و قندیل سپهر تنگْ میدان ، مرده یا زنده
به تابوت ستبر ظلمت نُه توی مرگْ اندود ، پنهان است
حریفا ! رو چراغ باده را بفروز ، شب با روز یکسان است
سلامت را نمی خواهند پاسخ گفت
هوا دلگیر ، درها بسته ، سرها در گریبان ، دست ها پنهان
نفس ها ابر ، دل ها خسته و غمگین
درختان اسکلت های بلور آجین
زمین دلمرده ، سقف آسمان کوتاه
غبار آلوده مهر و ماه
زمستان است.  

قاصدک (قالب نیمایی)

قاصدک! از چه خبر آوردی؟
وز کجا وز که خبر آوردی؟
خوش خبر باشی، امّا امّا
گرد بام و در من بی ثمر می گردی
انتظار خبری نیست مرا
نه ز یاری، نه ز دیّارو دیاری باری
برو آنجا که بود چشمی و گوشی با کس
برو آنجا که تو را منتظرند
قاصدک! در دل من همه کورند و کرند
دست بردار از این در وطن خویش غریب
قاصد تجربه های همه تلخ
با دلم می گوید
که دروغی تو، دروغ
که فریبی تو، فریب
قاصدک! هان، ولی آخر ای وای
راستی آیا رفتی با باد؟
با توام آی! کجا رفتی آی؟
راستی آیا رفتی با باد؟
با توام آی! کجا رفتی آی؟
راستی آیا جایی خبری هست هنوز؟
مانده خاکستر گرمی، جایی؟
در اجاقی طمع شعله نمی بندم،خردک شرری هست هنوز؟
قاصدک! ابرهای همه عالم شب و روز
در دلم می گریند.

 

سهراب سپهری:

ندای آغاز ( قالب نیمایی )
کفش هایم کو ؟
چه کسی بود صدا زد : سهراب ؟
آشنا بود صدا مثل هوا با تن برگ .
مادرم در خواب است .
و منوچهر و پروانه، و شاید همه مردم شهر .
شب خرداد به آرامی یک مرثیه از روی سر ثانیه ها می گذرد
و نسیمی خنک از حاشیه سبز خواب مرا می روبد .
بوی هجرت می آید :
بالش من پر آواز پر چلچله هاست .
صبح خواهد شد
و به این کاسه آب
آسمان هجرت خواهد کرد .
باید امشب بروم .
من که از بازترین پنجره با مردم این ناحیه صحبت کردم
حرفی از جنس زمان نشنیدم .
هیچ چشمی، عاشقانه به زمین خیره نبود .
کسی از دیدن یک باغچه مجذوب نشد .
هیچکس زاغچه ای را سر یک مزرعه جدی نگرفت .
من به اندازه یک ابر دلم می گیرد
وقتی از پنجره می بینم حوری
- دختر بالغ همسایه
پای کمیاب ترین نارون روی زمین فقه می خواند
چیزهایی هم هست، لحظه هایی پر اوج
مثلاً شاعره ای را دیدم
آنچنان محو تماشای فضا بود که در چشمانش
آسمان تخم گذاشت .
و شبی از شب ها
مردی از من پرسید
تا طلوع انگور، چند ساعت در راه است ؟
باید امشب بروم

باید امشب چمدانی را
که اندازه پیراهن تنهایی من جا دارد، بردارم
و به سمتی بروم
که درختان حماسی پیداست،
روبه آن وسعت بی واژه که همواره مرا می خواند .
یک نفر باز صدا زد : سهراب !
کفش هایم کو ؟ 

نشانی ( شعر نیمایی)

خانه دوست کجاست؟ در فلق بود که پرسید سوار
آسمان مکثی کرد
رهگذر شاخه نوری که به لب داشت به تاریکی شن ها بخشید
و به انگشت نشان داد سپیداری و گفت:
"نرسیده به درخت
کوچه باغی است که از خواب خدا سبز تر است
و در آن عشق به اندازه پرهای صداقت آبی است
می روی تا ته آن کوچه که از پشت بلوغ، سر به در می آرد
پس به سمت گل تنهایی می پیچی
دو قدم مانده به گل
پای فواره جاوید اساطیر زمین می مانی
و تو را ترسی شفاف فرا می گیرد
در صمیمیت سیال فضا، خش خشی می شنوی
کودکی می بینی
رفته از کاج بلندی بالا، جوجه بردارد از لانه نور

 و از او می پرسی:

 خانه دوست کجاست؟

 

 

(حمید مصدق)

شعر نیمایی سیب

 

تو به من خندیدی

و نمی دانستی

من به چه دلهره از باغچه همسایه

سیب را دزدیدم

باغبان از پی من تند دوید

سیب را دست تو دید

سیب دندان زده از دست و افتاد به خاك

و  تو رفتی و هنوز،

سال ها هست كه در گوش من آرام

                                      آرام

خش خش گام تو تكرار كنان

می دهد آزارم

و من اندیشه كنان

غرق این پندارم

كه چرا

   خانه كوچك ما

              سیب نداشت.

 

 

 

( فریدون مشیری )

شعر نیمایی كوچه

بی تو مهتاب شبی باز از آن کوچه گذشتم
همه تن چشم شدم خیره به دنبال تو گشتم
شوق دیدار تو لبریز شد از جام وجودم
شدم آن عاشق دیوانه که بودم
در نهانخانه جانم، گل یاد تو درخشید
باغ صد خاطره خندید
عطرصد خاطره پیچید
یادم آمد که شبی با هم از آن کوچه گذشتیم
پر گشودیم و درآن خلوت دلخواسته گشتیم
ساعتی بر لب آن جوی نشستیم
تو همه راز جهان ریخته در چشم سیاهت
من همه محو تماشای نگاهت
آسمان صاف و شب آرام
بخت خندان و زمان رام
خوشه ماه فرو ریخته در آب
شاخه ها دست بر آورده به مهتاب
شب و صحرا و گل و سنگ
همه دل داده به آواز شباهنگ
یادم آید تو به من گفتی از این عشق حذر کن
لحظه ای چند بر این آب نظر کن
آب آیینه عشق گذران است
تو که امروز نگاهت به نگاهی نگران است
باش فردا که دلت با دگران است
تا فراموش کنی چندی از این شهر سفر کن
با تو گفتم حذر از عشق ؟ ندانم
سفر از پیش تو ؟ هرگز نتوانم
روز اول که دل من به تمنای تو پر زد
چون کبوتر لب بام تو نشستم
تو به من سنگ زدی من نه رمیدم نه گسستم
بازگفتم که تو صیادی و من آهوی دشتم
تا به دام تو در افتم همه جا گشتم و گشتم
حذر از عشق ندانم
سفر از پیش تو هرگز نتوانم نتوانم
اشکی از شاخه فرو ریخت
مرغ شب ناله تلخی زد و بگریخت
اشک در چشم تو لرزید ، ماه بر عشق تو خندید
یادم آید که دگر از تو جوابی نشنیدم
پای دردامن اندوه کشیدم ، نگسستم نرمیدم
رفت در ظلمت غم آن شب و شب های دگر هم
نه گرفتی دگر از عاشق آزرده خبر هم
نه کنی دیگر از آن کوچه گذر هم
بی تو اما به چه حالی من از آن کوچه گذشتم

 

 

فروغ فرخزاد:

تولدی دیگر (قالب نیمایی با اندك تصرفاتی در وزن)

همه هستی من آیه تاریکی است
که تو را در خود تکرار کنان
به سحرگاه شکفتن ها و رستن های ابدی خواهد برد
من در این آیه ترا آه کشیدم آه
من در این آیه ترا
به درخت و آب و آتش پیوند زدم
زندگی شاید
یک خیابان دراز است که هر روز زنی با زنبیلی از آن می گذرد
زندگی شاید ریسمانی است که مردی با آن خود را از شاخه می آویزد
زندگی شاید طفلی است که از مدرسه بر می گردد
زندگی شاید افروختن سیگاری باشد در فاصله رخوتناک دو همآغوشی
یا عبور گیج رهگذری باشد 
که کلاه از سر بر می دارد
و به یک رهگذر دیگر با لبخندی بی معنی می گوید صبح بخیر
زندگی شاید آن لحظه مسدودی است
که نگاه من در نی نی چشمان تو خود را ویران می سازد
و در این حسی است
که من آن را با ادراک ماه و با دریافت ظلمت خواهم آمیخت
در اتاقی که به اندازه یک تنهایی است
دل من
که به اندازه یک عشق است
 به بهانه های ساده خوشبختی خود می نگرد
به زوال زیبای گل ها در گلدان
 به نهالی که تو در باغچه خانه مان کاشته ای
و به آواز قناری ها
 که به اندازه یک پنجره می خوانند
 آه ...
سهم من این است
سهم من این است
سهم من
آسمانی است که آویختن پرده ای آن را از من می گیرد
سهم من پایین رفتن از یک پله متروک است
و به چیزی در پوسیدگی و غربت واصل گشتن
سهم من گردش حزن آلودی در باغ خاطره هاست
و در اندوه صدایی جان دادن که به من می گوید
دست هایت را دوست می دارم
دست هایم را در باغچه می کارم
 سبز خواهم شد می دانم می دانم می دانم
و پرستو ها در گودی انگشتان جوهریم
تخم خواهند گذاشت
گوشواری به دو گوشم می آویزم
از دو گیلاس سرخ همزاد
و به ناخن هایم برگ گل کوکب می چسبانم
کوچه ای هست که در آنجا
پسرانی که به من عاشق بودند هنوز
با همان موهای درهم و گردن های باریک و پاهای لاغر
 به تبسم معصوم دخترکی می اندیشند که یک شب او را باد با خود برد
کوچه ای هست که قلب من آن را
از محله های کودکیم دزدیده ست
سفر حجمی در خط زمان
و به حجمی خط خشک زمان را آبستن کردن
حجمی از تصویری آگاه
که ز مهمانی یک آینه بر می گردد
و بدینسان است
که کسی می میرد
و کسی می ماند.
هیچ صیادی در جوی حقیری که به گودالی می ریزد مرواریدی صید نخواهد کرد.
من
پری کوچک غمگینی را
می شناسم که در اقیانوسی مسکن دارد
و دلش را در یک نی لبک چوبین
می نوازد آرام آرام
پری کوچک غمگینی که شب از یک بوسه می میرد
و سحرگاه از یک بوسه به دنیا خواهد آمد  

 

 

(سید علی صالحی)

شعر سپید نامه ها

سلام ، حال همه ما خوب است ،
ملالی نیست جز گم شدن گاه به گاه خیالی دور ،
که مردم به آن شادمانی بی سبب می گویند .
با این همه عمری اگر باقی بود ، طوری از کنار زندگی می گذرم
که نه زانوی آهوی بی جفت بلرزد نه این دل ناماندگار بی درمان !
تا یادم نرفته است بنویسم ، حوالی خواب های ما سال پربارانی بود .
می دانم همیشه حیاط آنجا پر از هوای تازه بازنیامدن است
اما تو لااقل ، حتی هر وهله ، گاهی ، هر از گاهی
ببین انعکاس تبسم رویا ، شبیه شمایل شقایق نیست !
راستی خبرت بدهم ؛ خواب دیده ام خانه ای خریده ام
بی پرده ، بی پنجره ، بی در ، بی دیوار . . . هی بخند !
بی پرده بگویمت ، فردا را به فال نیک خواهم گرفت
دارد همین لحظه یک فوج کبوتر سپید ، از فراز کوچه ما می گذرد
باد بوی نامه های کسان من می دهد
یادت می آید رفته بودی خبر از آرامش آسمان بیاوری ؟
نه ری را جان !
نامه ام باید کوتاه باشد ، ساده باشد ، بی حرفی از ابهام و آینه ،
از نو برایت می نویسم
حال همه ما خوب است
اما تو باور مکن  

 

 

احمد شاملو :

شعر حكایت ( شعر سپید)

مطرب  در آمد

با چكاوك سر زنده ای بر دسته سازش

مهمانان سرخوشی

به پایكوبی برخاستند

از چشم ینگه مغموم

آنگاه

باد سوزان عشقی ممنوع را

قطره ای

به زیر غلتید.

عروس را

بازوی آز با خود برد

سر خوشان خسته پراكندند

مطرب بازگشت

باز ساز و

آخرین زخمه ها در سرش

شاباش كلان در كلاهش

تالار آشوب تهی ماند

با سفره چیل و

كرسی باژگون و

سكوب خاموش نوازندگان

و چكاوكی مرده

بر فرش سرد آجرش

 

 

شعر سپید دیگری از شاملو:

سراسر روز

پیرزنانی آراسته

آسانگیر و مهربان و خندان از بر نگاه من گذشتند

نیم شب

پلنگك پر هیاهوی قاشقكی برخاست

از خیالم گذشت كه پیرزنانی به پایكوبی برخاسته اند

سحرگاه پرستاران گفتند بیمار اتاق مجاور مرده است.

 

 

بودن ( قالب نیمایی)

گر بدینسان زیست باید پست

من چه بی شرمم اگر فانوس عمرم را به رسوایی نیاوزیم

بر بلند كاج خشك كوچه بن بست.

گر بدینسان زیست باید پاك

من چه ناپاكم اگر ننشانم از ایمان خود چون كوه

یادگاری جاودانه بر تراز بی بقای خاك

 

*تحلیل یكی از اشعار احمد شاملو را از بخش پیوست ها بخوانید:

 

 

---

 

(برگزیده نثر كهن)

برگزیده گلستان سعدی

دیباچه : منت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چو برمی آید مفرح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.

اعملوا آل داوود شکرا و قلیل من عبادی الشکور

بنده همان به که زتقصیرخویش     عذر به درگاه خدا آورد

ور نه  سزاوار  خداوندی اش       کس نتواند که بجا آورد

باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده. پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظیفه روزی به خطای منکر نبرد.

ای کریمی که از خزانه غیب     گبر و ترسا وظیفه خور داری

دوستان را کجا  کنی  محروم     تو که با دشمن این نظر داری

فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات را در مهد زمین بپرورد. در ختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده. عصاره تاکی به قدرت او شهد فایق شده و تخم خرمایی به تربیتش نخل باسق گشته.

ابر وباد و مه خورسید و فلک در کارند      تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

همه از بهر تو  سرگشته  و فرمانبردار      شرط انصاف نبـــاشد که تو فــرمان نبری

 

حكایت 1

در جامع  بعلبك  وقتی كلمه ای همی گفتم به طریق وعظ با جماعتی افسرده، دلمرده، ره از عالم صورت به معنی نبرده. دیدم نفسم در نمی گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی كنم. دریغ آمدم تربیت ستوران و آینه داری در محلت كوران، و لیكن در معنی باز بود و سلسه سخن دراز، در معنی این آیت كه " نحن اقرب الیه من حبل الورید" سخن به جایی رسانیده كه گفتم:

دوست نزدیك تر از من به من است      وینت مشكل كـــه من از وى دورم

چه كنـــم با كه توان گفت كـــــــه او     در كنـــــار مــن و مــن مهـــجورم 

من از شرا ب این سخن مست و فضاله قدح در دست که رونده ای برکنار مجلس گذر کرد و دور آخر در او اثر کرد و نعره ای زد که دیگران به موافقت او در خروش آمدند و خامان مجلس بجوش. گفتم: اى سبحان الله ! دوران باخبر در حضور و نزدیكان بى بصر، دور!

فهم سخن چون نكند مستمع      قوت طبــع از متكلم مجوى

فســـــحت میدان ارادت بیار      تا بزند مرد سخنگوى گوى 

 

حکایت 2

بازرگانی را دیدم صد و پنجاه شتر و چهل بنده خدمتکار. شبی در جزیره کیش مرا به حجره خویش برد.همه شب دیده بر هم نبست و ازسخنان پریشان گفتن که فلان انبازم به ترکستان است و فلان بضاعت به هندوستان و این قباله فلان زمین است و فلان مال را فلان ضمین. خاطر اسکندریه دارم که هوایی خوش دارد. باز گفتی : نه، که دریای مغرب مشوش است. سعدیا سفری دیگرم در پیش است. اگر کرده شود بقیت عمر به گوشه ای بنشینم . گفتم آن کدام سفر است؟ گفت: گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیده ام عظیم قیمتی دارد و از آنجا کاسه چینی به روم آرم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آبگینه حلبی به یمن و برد یمانی به پارس و از آن پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنیشنم. انصاف از این ماخولیا چندان فرو گرفت که بیش طلقت گفتنش نماند. گفت ای سعدی تو هم سخنی بگوی از آنها که دیده ای و شنیده ای. گفتم:

آن شنیدستی که دراقصای غور        بار سالاری  بیفتاد از ستور

گفت : چشم  تنگ دنیــا دار را        یا قناعت پر کند یا خاک گور

 

حکایت 3        

از صحبت یاران دمشقم ملالتی پیش آمده بود. سر در بیابان قدس نهادم و با حیوانات انس گرفتم تا وقتی که اسیر قید فرنگ شدم و در خندق طرابلس با جهودانم به کار گل داشتند. یکی از رؤسای حلب که سابقه معرفتی میان ما بود گذر کرد و بشناخت .... بر حالت من رحمت آورد و به ده دینارم از قید فرنگ خلاص داد و با خود به حلب برد و دختری داشت که به عقد نکاح من در آورد به کاوین صد دینار. مدتی بر آمد. اتفاقا دختری بد خوی، ستیزه جوی نا فرمانبردار بود. زبان درازی کردن گرفت و عیش مرا منغص داشتن. چنانکه گفته اند:

زن بد در سرای مرد نکو     هم در این عالم است دوزخ او

زینهار از قرین بد زنهـار      وقنــــــــا ربنـــا عــذاب النـــار

... باری زبان تعنت دراز کرده همی گفت : تو آن نیستی که پدر من تو را از قید فرنگ به ده دینار خلاص داد؟ گفتم بلی، به ده دینارم از قید فرنگ خلاص کرد و به صد دینار در دست تو گرفتار.

شنیـدم گوســـفـندی را بزرگـــی      رهانید از دهان و دست گـرگی

شبانگه کارد بر حلقش  بـمـــالید       روان گوســـفند از وی  بنــالید:

که از چنگال گـرگم درد ربودی       چو دیدم عاقبت گـرگم تو بودی 

 

حکایت 4

یاد دارم که در ایام طفلی متعبد بودمی و شب خیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر علیه الرحه نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز در کنار گرفته و طایفه ای گرد ما خفته. پدر را گفتم یکی از اینان سر بر نمی دارد که دوگانه ای بگزارد. چنان خواب غفلت برده اند که گویی نخفته اند که مرده اند. گفت : جان پدر تو نیز اگر بخفتی به که در پوستین خلق افتی.

نیند مـدعی جــز خویشتن را      که دارد پـــــرده پنــــــدار در پیش

گرت چشم خدا بینی ببخــشند    ‌‌‌‌ نبینی هیچکس عاجز تر از خویش

 

 

گنجینه لطایف و حکایات

گنجینه لطایف : روزی کریم خان زند در دیوان مظالم نشسته بود، شخصی فریاد بر آورد و طلب انصاف کرد. کریم خان از او پرسید کیستی؟ آن شخص گفت مردی تاجر پیشه ام و آنچه داشتم از من دزدیدند. کریم خان گفت:" وقتی مالت را دزدیدند تو چه می کردی؟" تاجر گفت:" خوابیده بودم." کریم خان گفت:" چرا خوابیده بودی؟" تاجر گفت:" چنین پنداشتم که تو بیداری!"

جوامع الحکایات: فرعون خوشه ای انگور در دست داشت و تناول می کرد. ابلیس نزدیک او آمد و گفت:" هیچ کس تواند این خوشه انگور تازه را مروارید سازد؟" فرعون گفت:"نه"!

ابلیس به لطایف سحر آن خوشه انگور را خوشه مروارید ساخت. فرعون تعجب کرد و گفت:"عجب استاد مردی هستی!" ابلیس سیلی بر گردن او زد و گفت:" مرا با این استادی به بندگی قبول نکردند، تو با این حماقت دعوی خدایی چگونه می کنی؟"

خواجه عبدالله انصاری : روزه تطوع صرفه نان است، نماز تهجد کار پیرزنان است، حج کردن تماشای جهان است، نان دادن کار جوانمردان است، دلی به دست آر که کار آن است. اگر بر روی آب روی خسی باشی، و اگر به هوا پری مگسی باشی، دلی به دست آر تا کسی باشی.

عین القضات همدانی: جوانمردا! این شعرها را چون آینه دان. آخر ، دانی که آینه را صورتی نیست ، در خود، اما هر که نگه کند، صورت خود تواند دیدن همچنین می دان که شعر را،‌ در خود، هیچ معنایی نیست! اما هر کسی، از او، آن تواند دیدن که نقد روزگار و کمال کار اوست و اگر گویی " شعر را معنی آن است که قائلش خواست و دیگران معنی دیگر وضع می کنند از خود " این همچنان است که کسی گوید :" صورت آینه ، صورت روی صیقلی است که اول آن صورت نموده "و این معنی را تحقیق و غموضی هست که اگر در شرح آن آویزم ، از مقصودم بازمانم.

کشف الاسرار : پیر طریقت را پرسیدند که در آدم چه گویی؟ در دنیا تمام تر بود یا در بهشت؟ گفت: در دنیا از بهر آنکه در بهشت در تهمت خود بود و در بهشت در تهمت عشق. نگر تا ظن نبری که خواری آدم بود که او را از بهشت بیرون کردند. نبود آن که علو همت آدم بود. متقاضی عشق به در سینه ی آدم آمد که یا آدم! جمال معنی کشف کردند و تو به نعمت دار السلام بماندی. آدم جمالی دید بی نهایت که جمال هشت بهشت در جنب آن ناچیز بود. همت بزرگ وی دامن او گرفت که اگر هرگز عشق خواهی یافت بر این درگه باید باخت. فرمان آمد که یا آدم! اکنون قدم در کوی عشق نهادی از بهشت بیرون شو که این سرای راحت است و عاشقان درد را با سلامت دارالسلام چه کار؟ همواره حلق عاشقان بر دام بلا باد....

رساله لوایح : منصور مغربی که در فقه نامی داشت و از عالم بی نشانی نشانی، گفت : "روزی به قبیله ای رسیدم از قبایل عرب. جوانی دیدم با خدی محمر و خطی معنبر. مرا دعوت کرد. چون مائده حاضر کردند، جوان سوی خیمه گاه نگاه کرد. نعره ای بزد و بیهوش شد و زبانش از گفت خاموش شد. چون به هوش باز آمد، در خروش آمد. از حال او پرسیدم. گفتند که در آن خیمه معشوق اوست. در این حال غبار دامن او که گریبان جانش گرفته است و به سوی عالم بی خودی می کشد بدید و بیهوش شد و چنین خاموش شد."

 گفت : "از کمال مرحمت، بر در خیمه ی دلربای جان افزای او گذر کردم و گفتم: به حرمت آن نظر که شما را در کار درویشان است که آن خسته ی ضرب فراق را شرب وصل چشانی و آن بیمار علت بی مرادی را مراد رسانی. از ورای حجاب جواب داد و گفت: یا سَلیم القلبِ هُو لا یَِطیقُ شُهود غبار ذیْلی فکیف یُطیقُ صُحبَتی. اویی او طاقت غباری از دامن من نمی دارد او را طاقت جمال من چون بود."

مرزبان نامه : آزاد چهر گفت:" شنیدم که روزی خسرو به تماشای صحرا بیرون رفت. باغبانی را دید؛ مردی سالخورده  اگر چه شهرستان وجودش روی به خرابی نهاده بود و آمد شدِ خبرگیران خبیر از چهار دروازه ی باز افتاده و سی و دو آسیا همه در پهلوی یکدیگر از کار فرومانده، لکن شاخ املش در خزان عمر و برگ ریزان عیش، شکوفه تازه بیرون می آورد و بر لب چشمه ی حیاتش بعد از رفتن آب، طراوت خطی سبز می دمید، در اُخریات مراتب پیری درخت انجیر می نشاند. خسرو گفت : ای پیر! جنونی که از شعبه شباب در موسم صبی خیزد در فصل مشیب آغاز نهادی. وقت آن است که بیخ علایق از منبت خبیث بر کَنی و درخت در خرم آباد بهشت نشانی. چه جای این هوای فاسد و هوس باطل است. درختی که تو امروز نشانی، میوه آن کجا توانی خورد؟ پیر گفت: دیگران نشاندند و ما خوردیم. ما بنشانیم دیگران خورند."

 

 

---

 

(پیوست ها)

 

چند داستان مینی مال:

داستانك : سر پیچ از هم جدا شدند. یكی زندانی بود و دیگری زندان بان. زندانی دوره محكومیتش را گذرانده بود و زندان بان دوره خدمتش را.چمدان هایشان پر از گذشته بود؛ حوله كهنه ، ریش تراش زنگ زده، آینه جیبی و... آنها سرنوشت مشتركی داشتند. هر دوخاطرات خود را پشت میله ها گذاشته بودند و وقتی سر پیچ از هم جدا شدند، باران بر هر دوی آنها بطور یكسان بارید.  (جمال مصطفی) 

داستانك : بچه كه بود می خوایت دكتر شود. همیشه می خواست كاری برای كشورش انجام داده باشد.كنار روزنامه فروشی ایستاده بود.نتایج كنكور كارشناسی ارشد را اعلام كرده بودند. اگر پدرش زنده بود...شاید اسم او هم بین آنها بود. دستی به لباس نارنجی اش كشید. بالاخره توانسته بود كاری برای كشورش انجام دهد. 

داستانك : مادرم خواب دید که من درخت تاکم. تنم سبز است و از هر سرانگشتم، خوشه های سرخ انگور آویزان.
مادرم شاد شد از این خواب و آن را به آب گفت. فردای آن روز، خواب مادرم تعبیر شد و من دیدم اینجا که منم باغچه ای است و عمری ست که من ریشه در خاک دارم. و ناگزیر دست هایم جوانه زد و تنم، ترک خورد و پاهایم عمق را به جستجو رفت. و از آن پس تاکی که همسایه ما بود، رفیقم شد. 

داستانك : ” پدر گفت كه نعش ملیحه را زیر پای درخت بگذارند و با سر به بگم اشاره كرد كه شروع كند. بگم بسم الله گفت و خطبه را با صدای بلند خواند. همه به جنازه نگاه كردیم. بگم یك بار دیگر هم خطبه را خواند. صورت ملیحه زیر كتان بود. بگم خطبه اش را برای دومین بار خواند. پدر گریه اش را قورت داد و روی زمین نشست، كف دستتش را روی كتان جایی كه پیشانی ملیحه پنهان شده بود گذاشت. حالا ملیحه برای درخت گز عقد شده بود. “ ( بیژن نجدی)

 

بحر طویل

بحر طویل نوعی شعر یا نثر موزون در ادبیات فارسی است. قالب بحر طویل بیشتر برای بیان سخنان طنز یا هزل کاربرد دارد. اما برخی شعرهای جدی تر مانند مرثیه ها و مُناظره ها نیز با قالب بحرطویل نوشته شده اند. بحر طویل قالبی شعری است که در آن برخلاف سایر قالب های شعر سنتی فارسی، مصراع های مساوی و بیت وجود ندارد. در عوض، بحر طویل از یک یا چند قسمت با نام بند تشکیل می شود. سرودن بحر طویل از دوره صفویه به بعد مرسوم شده است.

بحر طویلی از ابوالقاسم حالت

آن شنیدم که یکی مرد دهاتی هوس دیدن تهران سرش افتاد وپس از مدت بسیار مدیدی و تقلای شدیدی، به کف آورد زر و سیمی و رو کرد به تهران خوش و خندان و غزلخوان ز سر شوق و شعف گرم تماشای عمارات شد و کرد به هر کوی گذر ها و به هر سوی نظرها وبه تحسین و تعجب نگران گشته به هر کوچه و بازار و خیابان و دکانی.

در خیابان به بنایی که بسی مرتفع و عالی و زیبا و نکو بود و مجلل نظر افکند و شد از دیدن آن خرم و خرسند و بزد یک دو سه لبخند و جلو آمد ومشغول تماشا شد و یک مرتبه افتاد دو چشمش به آسانسور ولی البته نبود آدم دل ساده که آن چیست؟ برای چه شده ساخته یا بهر چه کار است؟ فقط کرد به سویش نظر و چشم بدان دوخت زمانی.

ناگهان دید زنی پیر جلو آمد و آورد بر آن دگمه پهلوی آسانسور به سر انگشت فشاری و به یکباره چراغی بدرخشید و دری وا شد و پیدا شد از آن پشت اتاقی و زن پیر و زبون داخل آن گشت و درش نیز فروبست. دهاتی که همانطور به آن صحنه جالب نگران بود ز نو دید دگر باره همان در به همان جای زهم وا شد و این مرتبه یک خانم زیبا و پری چهره برون آمد از آن. مردک بیچاره به یکباره دچار تعجب شد وحیرت چو به رخسار زن تازه جوان خیره شد و دید که در چهره اش از پیری و زشتی ابداً نیست نشانی.

پیش خود گفت : که ما در توی ده اینهمه افسانه جادوگری و سحر شنیدیم ولی هیچ ندیدیم به چشم خودمان همچه فسونکاری و جادو که در این شهر نمایند و بدین سان به سهولت سر یک ربع زنی پیر مبدل به زن تازه جوانی شود افسوس کزین پیش نبودم من درویش از این کار خبر دار که آرم زن فرتوت و سیه چرده خود نیز به همراه در اینجا که شود باز جوان آن زن بیچاره و من هم سر پیری برم از دیدن او لذت و با او به ده خویش چو برگردم وزین واقعه یابند خبر اهل ده ما، همه ده را بگذارند که در شهر بیارند زن خویش چو دانند به شهر است اتاقی که درونش چو رود پیر زنی زشت، برون آید از آن خانم زیبای جوانی.

 

تصنیف:

بوی جوی مولیــــان آید همی        یــــاد یار مهربـــان آید همی

این شعر منسوب به رودکی را که همراه با چنگ خوانده می شده شاید بتوان تصنیف دانست و از آن به بعد نیز عده ای از شاعران اشعار خویش را همراه با عود و چنگ می خوانده اند .در قرن ششم و هفتم تصنیف سرائی معمول بوده چنانکه دولتشاه سمرقندی نوشته است عبدالقادر عودی برای ابن حسام هروی (متوفی به سال 737- ه – ق) تصنیفی سرود. در روزگار صفویه نیز سرودن تصنیف معمول و متداول بوده است از جمله تصنیف سازان می توان به شاهمراد خوانساری اشاره کرد که تصنیف های متعددی را سرود. در عهد زندیه تصنیف های زیادی درباره رشادت لطفعلی خان زند سروده شد. در زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز ترانه های زیادی دهان به دهان برگشت که می توان به تصنیف هایی که درباره ظل السلطان در دوران حکومتش در اصفهان و یا تصنیف درباره ماشین دودی شهر ری اشاره شد اما مشهورترین تصنیف ساز دوره قاجاریه میرزا علی اکبر خان شیدا بود که همراه با تصنیف، سه تار می زد. عارف قزوینی تصنیف ساز و شاعر معروف، اولین کسی بود که تصنیف را برای مقاصد سیاسی و میهنی سرود. ملک الشعرای بهار و رهی معیری نیز از تصنیف سازان معروف بودند.
نمونه ای از تصنیف های ملک الشعرای بهار که در دستگاه ماهور خوانده می شود:

زمن نگارم / خبر ندارد/ بحال زارم/ نظر ندارد
خبر ندارم / من از دل خود / دل من از من / خبر ندارد
کجا رود دل که دلبرش نیست/ کجا پرد مرغ / که پر ندارد
امان ازین عشق / فغان ازین عشق / که غیر خون / جگر ندارد
همه سیاهی/ همه تباهی / مگر شب ما / سحر ندارد
بهار مضطر مثال دیگر / که آه و زاری / اثر ندارد

 

ترانه :

ترانه ای از كریم فكور

شبی که آواز نی تو شنیدم
چو آهوی تشنه پی تو دویدم
دوان دوان تا لب چشمه رسیدم
نشانه ای از نی و نغمه ندیدم
تو ای پری کجایی؟
که رخ نمی نمایی
از آن بهشت پنهان
دری نمی گشایی
من همه جا پی تو گشته ام
از مه و مهر نشان گرفته ام
بوی تو را زگل شنیده ام
دامن گل از آن گرفته ام
تو ای پری کجایی؟
که رخ نمی نمایی
از آن بهشت پنهان
دری نمی گشایی
دل من سر گشته تو
نفسم آغشته تو
به باغ رویاها چو گلت بویم
بر آب و آیینه چو مهت جویم
تو ای پری کجایی؟
در این شب یلدا ز پی ات پویم
به خواب و بیداری سخنت گویم….


ترانه ای از یغما گلرویی

بازم دارم بچه میشم مثل قدیمای قدیم
مثل همون روزی كه ما به این محله اومدیم
دوره ی هف سنگ سه قاپ، دوره شوت یه ضرب و گل
رقص عزیز تیله ها، طلوع هف رنگ یه پل
آخ ! اگه تو مونده بودی دنیا یه جور دیگه بود
كوچه به اون قشنگی كه همین ترانه میگه بود
تنهاتر از همیشه ام به تو نمیشه راس نگفت
نمیشه این حقیقت رو راحت و بی هراس نگفت
تنها تر از همیشه ام از نفس افتاده ترین
بچه ی بچه ام هنوز، ساده ترین ساده ترین
آخ ! اگه تو مونده بودی دنیا یه جور دیگه بود
كوچه به اون قشنگی كه همین ترانه میگه بود
رفتی و بی تو كوچه اون، كوچه آشنا نشد
بی تو محلمون پر از، صدای بچه ها نشد
تنها منم كه كوچه رو مثل قدیما دوس دارم
منم كه چارشنبه سوری فشفشه بیرون میارم
آخ ! اگه تو مونده بودی دنیا یه جور دیگه بود
كوچه به اون قشنگی كه همین ترانه میگه بود

 

 

---

 

تحلیل ساختاری شعر" ترانه تاریك"احمد شاملو

پیش درآمد:  نیما با طرح موضوع فرم در شعر امروز ، شعر را نه به عنوان پاره ای از اجزاء غیر مسؤول بلکه به مانند ساختمانی واحد تصور نمود که اجزاء این ساختمان به نوعی ارتباط عرضی ، طولی و حتی تو در تو با هم دارند . بعد از نیما ، فرم و ساختمان شعر مورد توجه شاعران و منتقدین واقع شد و از زوایای مختلف مورد کنکاش قرار گرفت . یدالله رؤیایی در اشعار و نوشته های خود به تکمیل موضوع مورد بحث همت گماشت . از دیدگاه رؤیایی  شعر، نظامی است که اجزاء آن هدف واحدی را دنبال می کنند . امکان افزودن یا کاستن اجزاء وجود ندارد و حتی تغییر در نگارش یک کلمه ، یک حرف یا نوع تلفظ آن ساختمان شعر را دچار آشوب می کند .

شاملو ، آموخته های خود از نیما را با گریز از وزن در شکلی نوین ارائه نمود . نگاه خاص این اشعار به کلمه ، زبان ، فرم ، موسیقی و اصولا چینش کلمات ، و توالی و ترتیب ارگانیک اجزاء شعر ، او را در ردیف شاعران ساختگرا قرار داد . اگر چه توجهات خاص شاعر به محتوا و وجوه معنایی شعر - حداقل در برخی از معروفترین اشعار او - این مسأله را مورد تردید قرار می دهد .
از میان تمام تکنیک های بیانی و فنون زبان که ساخت را در شعر شاملو تضمین می کند موارد بسیاری قابل ذکر است که خصوصا قرینه سازی های ساختاری کمابیش در بسیاری از  اشعار او دیده می شود . شاعر برای حفظ تعادل اجزاء در شعر ، ابتدا به روایت روی می آورد . حداقل ارزش روایت این است که شاعر را از پراکنده گویی و استفاده از اجزاء نامتحد در شعر دور می کند . رضا براهنی در خطاب به پروانه ها  نوع روایت ساده و تاریخمند در اشعار شاملو را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که شاملو در آنجا که به روایتهای صرف روی آورده و خط سیر محتوا در شعر را دنبال می کند از زوایای پنهان زبان و کشف آن دقایق اسرار آمیز دور مانده و کلامی معنا سالار را ارائه می کند که بی توجهی یا کم توجهی او به زبان ، کلام او را در حد کلامی معمول و منثور افول می دهد . شاملو آنگاه که به کلمه و زبان و ساختمان شعر حداقل درحد قرینه سازی های معمول توجه خاص مبذول می دارد و از طرفی آنجا که به شکستن روایتهای یک رویه مبادرت می ورزد به مفهوم و جوهره شعر نزدیک و نزدیکتر می‌شود. موسیقی درونی و در شکل روان تر آن موسیقی جویباری ، آهنگی موزون را به بافت کلمات تزریق می کند . باستانگرایی و برخی دیگر از تدابیر و شگردهای بیانی فخامت کلام او را تضمین می کند.  شکل برجسته ای از قرینه سازی و استفاده دقیق از موسیقی و هارمونی کلمات در شعرترانه تاریک دیده می شود که این شعر را در ردیف اشعار قابل تأمل شاملو قرار می دهد . در این مختصر به تحلیل ساختاری شعر می‌پردازیم :

ترانه تاریك

بر زمینه سربی صبح سوار            خاموش ایستاده است و یال بلند اسبش در باد                  پریشان می شود خدایا خدایا سواران نباید ایستاده باشند هنگامی که                                          حادثه اخطار می شود.

کنار پرچین سوخته دختر            خاموش ایستاده است  و دامن نازکش در باد                     تکان می خورد خدایا خدایا دختران نباید خاموش بمانند! هنگامی که مردان - نومید و خسته -                                         پیر می شوند !

ـ شعر از دو بخش تشکیل شده است و در حقیقت هر بخش نیز از دو بند مجزا شکل یافته است . جزء اول شعر 9 سطر و جزء دوم نیز با قدری تسامح در سطر آخر ، 9 سطر می باشد  .

- فضای سربی در سطر اول ] بر زمینه سربی صبح [ قرینه ای در بخش دوم دارد : فضایی سوخته و خاکستری با تعبیر ] کنار پرچین سوخته [ . استفاده‌ی دقیق از کلمه‌ی زمینه ( زمین + ه ) / صبح / پشت پرچین / در دو سطر مجزا و در حد ایجاز به بیان زمان و مکان پرداخته و در ساده ترین شکل ممکن به فضاسازی می پردازند . کلمه‌ی باد در سطور بعد ، این فضاسازی را کامل تر می کند .

ـ صبح ابتدای زندگی ، سرزندگی و تلاش است. سوار مانند یک طلوع سرخ بر زمینه سربی رنگ افق می درخشد و بعد از اخطار حادثه ، واژه واژه می رود تا در آخرین سطرهای شعر به غروبی ناخواسته تن در دهد ؛ غروبی که حکایت از نومیدی و خستگی و پیری دارد . شاعر بعد از خاتمه شعر و در نوعی قرینه سازی و چینش کلمات ، گوشزد می کند که  اخطار حادثه چیزی جز  نومید ، خسته و پیر شدن مردان نیست ؛ اخطار حادثه ای عظیم که باید همه دختران را به شیون و سوگ و فریاد وا دارد .شاید این شعر مرثیه پیری شاعر باشد که باید از گلوی همه دختران جهان فریاد شود.

 ـ کلمه سوار با توجه به روند شکل پذیری شعر ، معادل کلمه دختر در قسمت دوم شعر است . وزش باد یا خنکای نسیم صبحگاهی ، یال بلند اسب را پریشان می کند آن گونه که گوشه دامن دختر را به رقص و تکان وا می‌دارد. پریشان می شود و تکان می خورد علاوه برای زیبایی و هماهنگی های صوری ، شکل جدیدی از قافیه را ارائه می کند که در توازن شعر سهم بسزایی دارد .

ـ سوار ، در سیاهه‌ی کلمات و در سپید خوانی متن شاید مردی است صبور ، چابک و قهرمان که وظیفه او دفاع از حریم قبیله و ایل است ، آنهم در آن زمان که دشمن آرامش ایل را بهم ریخته است . مرد در این جدال ناخواسته وظیفه ای جز دفاع از حریم ایل ندارد ، حادثه ، طبل جنگ را به نشانه اخطار می کوبد. پس سوار نباید ایستاده باشد همان سواری که در چند سطر پیش با صلابت تمام ، بر زمینه‌ی سربی صبح ایستاده است . اسطوره ها محل تجلی مبارزه انسان و زمان اند . دشمن فرضی در این شعر شاید همان زمان و سرنوشتی باشد که پیری و مرگ را اخطار می کند. در قسمت اول شعر دوبار از فعل  ایستاده است  استفاده می شود که دو معنای کاملا متفاوت و حتی متضاد را ارائه می کند : این فعل در بند اول به  ایستادگی ، مقاومت وصلابت اشاره دارد و در  بند دوم  به خمودگی ، تعلل و بر پانخاستن برای دفاع .

ـ برداشت ما با توجه هماهنگی اجزاء و رویکرد اجتماعی شعر این است که این شعر در واقع باز نمود نقش زن و مرد در یک زندگی ایلی و قبیله ای است  . زن و مرد در یک توازن اجتماعی ، وظایف متفاوتی را به عهده دارند . این توازن که از نوع خاص قرینه سازی شعر استنباط می شود ، از برابری حقوق زن و مرد در جامعه ای ایلی حکایت دارد . دو جزء شعر ، دو جزء از وجود یعنی زن و مرد را به تصویر می کشد که هر دو یک شعر را بوجود آورده اند ؛ تأمل بر انگیزترین شعر هستی را . مرد حماسه می آفریند و زن عاشقانه دوست می دارد. حماسه و غنا زیرساخت این اثر را شکل می دهد . حماسه در بخش اول شعر و غنا در بخش دوم شعر نمودی کاملا آشکار دارد . نوع استفاده از کلمات در زبان شاملو به هر شکل به کلام او حال و هوایی حماسی می دهد . بی تردید  عاشقانه ها نیز در بطن همین فضای حماسی شکل می گیرند.

 .ـ دقت نظر شاعر در انتخاب کلمات خصوصا کلمه پَرچین ، کلمه‌ی زمینه ، سربی ، صبح ، سوخته ، خاموش و  قابل تأمل است . در شعر ، پارادوکسی هایی جریان دارد که تلفیقی از عشق و حماسه ، مرگ و زندگی ، تولد و مرگ ، جوانی و پیری ، ایستادن و نه ایستادن ، خاموش ماندن و فریاد زدن ، خاموش ماندن و سوختن است . با این توضیح ، استفاده‌ی دقیق و دوگانه از کلمه‌ی خاموش و ایهام زیبایی که در این کلمه نهفته است آشکار می شود . خاموش در سطر ] سوار خاموش ایستاده است [ سکوتی همراه با تأمل و تفکر را به تصویر می کشد . ایستادن چنانکه گفته شد در اینجا نمودی از ایستادگی و صلابت است و خاموش نیز در معنای مثبت خود،  سکوتی تفکر آمیز را افاده می کند . خاموش ایستادنِ دختر در قسمت دوم شعر ] دختر خاموش ایستاده است[  نیز نوعی تأمل ، متانت و وقار زنانه را انعکاس می دهد . با توجه به کلمه‌ی سوخته در سطر اول ]کنار پرچین سوخته [ کلمه‌ی خاموش در معنای دوم خود یعنی آتشی خاموش بکار رفته و در هیأت خاکستری سرد ، در وجود دختر به تصویر کشیده است ؛ خاکستری که در شیون و سوگیاد مردان باید از زبان دخترک شعله بکشد و فریاد شود .

ـ بر زمینه سربی صبح تصویری است عینی که انعکاس دهنده ذهن سوار است و نمادی از آرامش قبل از توفان و کنار پر چین سوخته نمادی از درون سوخته و خاکستری رنگ وجود دختر بعد از اخطار حادثه و آتش افروزی آشکار در شعر .

ـ شاید تصور ارتباط بین کلمات سرب و خاموش با توجه به سابقه‌ی ذهنی آن در ادبیات کلاسیک و اینکه سرب در گوش ریختن کنایه از سکوت و نشنیدن بوده است ، نوعی نگاه سنتی به شعر باشد. اما از آنجا که شعر در پارادوکسی دیگر در برزخ سنت و مدرنیسم معلق است و از طرفی با توجه به شناختی که از وجوه باستانگرایانه و آرکاییک اشعار شاملو داریم ، مراعات این نظیر چندان دور از ذهن نمی نماید چینش کلمات و نوع قرینه سازی در این شعر حتی ما را به یاد معادل یابی ها و قرینه سازی های نقاشی سنتی و تذهیب و کاشیکاری و معماری ایرانی ـ اسلامی می اندازد .

ـ شاعر برای شعر یاد شده نام  ترانه‌ی تاریک را بر می گزیند که با توجه به آنچه گفته شد ارتباط کاملا آشکاری با اجزاء ، کلمات و درونمایه شعر دارد . شعر تلفیقی از رنگ و صدا ( و سکوت) است و ترانه‌ی تاریک در یک حسامیزی آشکار و زیبا ، در واقع براعت استهلالی است بر کل شعر ؛ نامی زیبا که در بر گیرنده تمام مفاد شعر است ؛ ترکیبی دوگانه ، از دو دنیای ناهمگون که یادآور بسیاری از پارادوکس های موجود در بطن شعر است  .

 و نکته آخر اینکه ، این نکته آخر در تحلیل این شعر نیست . شعر یاد شده از زوایای مختلف قابل بحث و بررسی است چرا که بی گمان شاملو در زیرساختهای شعر خود جوانب جامعه شناختی ،‌روانشناختی و فلسفی اثر را مد نظر داشته آنچنانکه بر وجوه زبانی و زیباشناسانه کلام نیز توجه تمام دارد . کنکاش مباحث یاد شده ، مجالی بیش از این می طلبد.